Toen het Christendom meer en meer verspreid raakte, groeide daarmee bij het volk, het is te zeggen vooral de hogere standen die konden lezen (alhoewel ook niet allemaal), de vraag naar boeken en vooral Bijbelse teksten. Monniken namen de taak op zich om de Bijbel, religieuze werken en boeken te vertalen en over te schrijven, wat een bijzonder intensieve en vaak ook eentonige bezigheid was. Ze schreven vaak op rustige plekjes in abdijen of in bibliotheken, maar soms werd in een abdij een bepaalde ruimte specifiek ingericht als schrijfplaats. Deze ruimte werd een scriptorium genoemd. Vooraleer ik meer uitleg geef over een scriptorium, eerst nog een korte geschiedenis van de abdij van Ter Doest in Lissewege.
De abdij van Ter Doest door de eeuwen heen
In 1106 gaf Lambert, de Heer van Lissewege, een domein aan de benedictijnen. De kapel die er stond en Thosan heette, werd omgevormd tot een priorij afhankelijk van de benedictijnen van Sint-Riquier (Ponthieu). In 1174 besliste de bisschop van Doornik om de abdij aan de Cisterciënzers in Koksijde over te laten. De abdij kon starten met 12 monniken en 3 lekenbroeders. De eerste abt was een bekend man: Haket die van 1149 tot 1172 deken was geweest van het Sint-Donaaskapittel in Brugge.
In de dertiende eeuw had de abdij van Ter Doest een periode van economische en artistieke bloei. De gronden strekten zich uit tot in Zeeland. Zo had Ter Doest eigendommen in Oostdijk, Krabbendijk, Aardenburg, enz. Zakenrelaties met Engeland, Duitsland en Scandinavische landen zorgden ervoor dat er onder andere schapen werden gekweekt. De wol kon dan in redelijk grote hoeveelheden verkocht worden.
Eén van de belangrijkste figuren uit deze succesvolle periode is de kopiist Henricus, van wie zes werken bewaard zijn gebleven. Uit diezelfde tijd is er ook een catalogus ontdekt die een aantal werken van de toenmalige bibliotheek van Ter Doest vermeldt. Het gaat om 25 titels, waaronder vooral Bijbelboeken en filosofische en theologische teksten.
Aan het begin van de veertiende eeuw kwam de abdij in moeilijkheden. Ter Doest raakte verwikkeld in de oorlog tussen de koning van Frankrijk, Filips de Schone (je weet wel, de Franse Koning die ook de Orde van de Tempeliers afschafte en vervolgde) en Gwijde van Dampierre, de graaf van Vlaanderen. De abdij werd ingeschakeld om het leger te bevoorraden en de monniken zagen geen andere uitweg dan de opbrengsten van hun landbouw te verkopen om te overleven. Dat zorgde voor interne spanningen tussen de monniken en de lekenbroeders. De lekenbroeders waren meestal van gewone komaf en moesten werken op het veld, terwijl de monniken zich konden wijden aan gebed, contemplatie en het overschrijven van boeken. Zij waren van hogere afkomst. Willem van Saeftinghe waarvan je het standbeeld vindt op de markt was een lekenbroeder. Wellicht als straf omdat hij als tempelier iets mispeuterd had, omdat volgens historicus B. Schotte in de stadsrekeningen van 1300 een Willem van Saeftinghe voorkomt die tempelier is, dus is de kans groot dat het om dezelfde man gaat. De banden tussen de tempeliers en de Cisterciënzers waren zeer nauw.
Willem van Saeftinghe op de muurschildering in de gotische zaal in stadhuis Brugge - bron: Flickr, Dimitris Kamaras.
In 1308 was er zelfs een opstand tussen de lekenbroers en de monniken waarbij Willem van Saeftinghe de abt zwaar verwondde en de keldermeester doodde. Hij vluchtte de kerktoren in Lissewege op, werd volgens de legende ontzet door familie van Breydel en de Coninck en trok naar de paus om vergiffenis te vragen. Hij kreeg deze op voorwaarde dat hij hospitaalridder werd en zou gaan vechten in het Heilig land. Maar hij zou gesneuveld zijn in Rhodos. Van die man heeft Lissewege een standbeeld op zijn marktplaats, of dat dit iets wil zeggen over het dorp laat ik als dorpsbewoner open :-).Twee eeuwen later was de abdij financieel nog steeds niet hersteld. De inkomsten bleven bijzonder schaars en er waren zo goed als geen monniken meer over. Toen Ter Doest uiteindelijk eigendom werd van het bisdom in Brugge in 1561 verloor de laatste abt Vincent Doens de abtstitel (er konden geen abten meer worden aangesteld in Lissewege) en werd de abdij van Ter Doest uiteindelijk deel van de Duinenabdij in Koksijde in 1624. Ook omdat het bisdom dat zijn oog had geworpen op het grondbezit van Ter Doest, meer te kampen had met overstromingen en problemen op deze gronden waardoor ze niets meer opbrachten. Als Lissewegenaar denk ik dan ook heel eerlijk met enig leedvermaak dat wie Lisseweegs eigendom aanslaat, uiteindelijk zelf in het water vergaat (om het op rijm te zetten).
Vandaag bestaat het grootste deel van de abdij niet meer. Het enige wat de geschiedenis heeft overleefd, is de abdijschuur: een tiendenschuur of grangiae. Een karakteristiek gebouw dat tot de verbeelding spreekt en zeker een bezoekje waard is. Je kan ook nog het poortgebouw en het vroegere hoevegebouw zien die echter van recentere datum zijn (1551-1562). Jammer want de abdijkerk zou volgens abt Jan Smedekin (abt tussen 1243 en 1256) één van de meest magnifieke abdijkerken van het land geweest zijn.
Foto: Schuur van Ter Doest in 1955 - Beeldbank Brugge.
Vermeldenswaard is wel dat het Grootseminarie in Brugge, dat voordien o.a. De Ter Duinenabdij was, voor een deel van Ter Doest in Lissewege was: het vroegere refugehuis van de monniken was er gevestigd. Door de overdracht van de eigendommen naar Ter Duinen, kwam dit refugehuis in de handen van Koksijde die besloot er hun abdij te bouwen. Alleen heel jammer dat dit deel van de Lisseweegse geschiedenis weinig vermeld wordt op de website van Wikipedia. Als je iemand kent die aanpassingen doet bij Wikipedia, mag je altijd dit blogartikel doorsturen. Dan wordt Lissewege voor niet vergeten. Je kan wel over het refugehuis van Ter Doest lezen op de website van het Grootseminarie in Brugge. De Lisseweegse oorsprong van een deel van de geschiedenis van Lissewege wordt soms onderbelicht als klein dorp in het grote Brugge (net zoals het feit dat Zeebrugge eigenlijk oorspronkelijk ook voor een groot deel Lissewege was tot de onteigening in de negentiende eeuw ten voordele van het grote Brugge, Lissewege aan zee verdween daardoor, maar dat is een ander verhaal).
Meer over de geschiedenis van de abdij van Ter Doest kan je lezen op de website van MMMonk of in boeken over lissewege (zie deze link).
Het scriptorium van Ter Doest in Lissewege
We weten dat er in Lissewege op z’n minst een honderdtal werken geschreven zijn in de abdij van Ter Doest. Wellicht is het werkelijke getal veel groter, maar doorheen de jaren is een aanzienlijk deel van de teksten gesneuveld. Sommige van de overgebleven werken vermelden de abdij uitdrukkelijk als de plek waar er aan de tekst geschreven werd. Je kan het zien door de vermelding 'Liber Sancte Marie de Thosan' op de boeken.
Op de vraag hoe het scriptorium van Ter Doest er precies uitzag, of waar in de abdij het zich exact bevond, is er geen duidelijk antwoord. Wel impliceren verschillende bronnen dat Ter Doest gebouwd is volgens de typische Cisterciënzerstructuur. Dat zou betekenen dat er een scriptorium was in de oostelijke vleugel. Het is echter ook zeker niet uitgesloten dat er schrijfhoeken aanwezig waren in de rest van de abdij en dat de monniken ook daar gingen werken. We kunnen ons enkel maar baseren op bijv. het grondplan van de moederabdij van Ter Duinen in Koksijde zoals je hieronder kan zien op een kaart van Pieter Pourbus.
Kaart Pieter Pourbus: de Ter Duinenabdij Koksijde - collectie Groeningemuseum Brugge - bron: Wikimedia
Volgens oudere Lissewegenaars die ik gesproken heb, zit de oude abdij nog in de weilanden van Lissewege verborgen, na de Tweede Wereldoorlog zijn er nog bakstenen gebruikt om de kerktoren in Lissewege te herstellen, maar daarna werd alles terug dichtgegooid. Hoe mooi zou dat niet zijn dat de abdij ooit terug het licht zou kunnen zien en dat de geschriften van Ter Doest of toch enkele terug zouden kunnen keren naar de plaats waar ze ooit geschreven zijn om tentoongesteld te worden in een museum, zoals in Koksijde?
De teksten uit het scriptorium
Er is onduidelijkheid over het precieze aantal schriften dat is overgeleverd, maar meerdere bronnen zijn het erover eens dat ongeveer honderd van de bewaarde werken effectief geschreven zijn in het scriptorium van Ter Doest. Factoren als oorlog, ongedierte, branden en overstromingen hebben er ongetwijfeld voor gezorgd dat een deel van de werken vernietigd is. Zo zijn er verschillende boeken waarvan enkele delen lijken te ontbreken. Tijdens de Franse Revolutie verhuisden de schriften van Ter Doest, dat ondertussen gefuseerd was met de Duinenabdij, naar de bibliotheek van Brugge (nu Stadsbibliotheek Biekorf), maar de laatste monnik van Ter Duinen, Nicolas De Roover zou er enkele volgens de verhalen enkele achtergehouden hebben, waardoor er ook werken zijn die zich bevinden in de bibliotheek van het Grootseminarie in Brugge.
Tekening van Nicolaas Deroover Groeningemuseum Brugge (bron: Vlaamse kunstcollectie)
Het meest gekende boek dat in Ter Doest gekopieerd werd, is uiteraard De Bijbel. Dat werd, zoals typisch was voor de Cisterciënzers, in vier delen en op groot formaat gedaan. De bedoeling was dat er zo vlot uit voorgelezen zou kunnen worden. Kopiist en lekenbroeder Henricus van Ter Doest was verantwoordelijk voor het kopiëren van de Bijbel. In het scriptorium van Ter Doest werden Bijbelteksten vaak van commentaren of aantekeningen voorzien.
Bladzijde uit de zgn. ‘Bijbel van Ter Doest’ (1265-1275) van kopiist Henricus - Bron: digitale bibliotheek Nederlandse letteren
Ter Doest had een speciale relatie met Engeland. Dat werd ook weergegeven door de handschriften die gekopieerd werden van Stephen Langton, aartsbisschop van Canterbury vanaf het jaar 1206. Er werden heel vaak werken van kerkvaders gekopieerd, zowel uit binnen- als buitenland.
In Ter Doest werden over het algemeen vooral religieuze teksten geschreven. De abdij zelf beantwoordde aan de typische stijl van de cisterciënzers, en dat is voor de werken die in Ter Doest geschreven zijn niet anders. De schrijfstijl is bijzonder verzorgd. Opvallend is dat Latijnse schriften overheersten.
De Cisterciënzers van Ter Doest produceerden vooral hun eigen boeken, maar soms ontvingen ze ook werken die op andere plaatsen geschreven waren. De grootste schenking die Ter Doest ooit kreeg was in 1291, toen de jurist Gervarius juridische handschriften gaf.
Hier kan je de collectie geschriften van Ter Duinen en Ter Doest online bekijken.
Het digitale project van MMMONK
De Openbare Bibliotheek Brugge, de Universiteitsbibliotheek Gent, het Grootseminarie Brugge en het Bisdom Gent besloten de handen in elkaar te slaan en samen het project MMMONK op te richten. MMMONK wil 734 middeleeuwse manuscripten uit de abdijen van Ten Duinen, Ter Doest, Sint-Baafs en Sint-Pieters samenbrengen en digitaal aanbieden in een virtuele bibliotheek.
De kerncollecties van manuscripten bij die vier partners zijn erkend als Vlaams Topstuk, net als de volledige collectie Ter Duinen- en Doestmanuscripten die in de Openbare Bibliotheek Brugge en het Grootseminarie Brugge worden bewaard.
De uitgebreide bibliotheken van deze vier abdijen weerspiegelen hun religieuze en culturele status. Ze geven een concreet idee van de overdracht van kennis en cultuur in het Westen tijdens de Middeleeuwen. De verschillende manuscripten dateren van de 7e tot de 16e eeuw en spelen vaak, zowel nationaal als internationaal, een rol in tentoonstellingen, onderzoeken en publicaties.
MMMONK wil bovendien een draaiboek ontwikkelen waar ook andere Vlaamse erfgoedbibliotheken mee kunnen werken. Dat zou nieuwe mogelijkheden creëren om digitaal onderzoek te voeren.
Wil je meer weten over het project van MMMONK? Neem hier een kijkje. De lijst met manuscripten die je online kan bekijken, ook van Lissewege, kan je via deze link vinden.
Bronnen (naast deze vermeld in de tekst):
