Tempeliers in Lissewege

Soms begint een mens wel eens te twijfelen.

Zelfs al zijn er verhalen over onderaardse gangen, bestaan er altaarbladen van de kerk met tempelierskruisen, is er een Baphomethoofdje in de kerk en had de Orde van Malta (de opvolgers van de tempeliers) het recht op de vijfde en zesde tiende in Lissewege, dan nog twijfel je soms of Lissewege wel echt iets te maken had met de tempeliers.

Want ja, er is weinig tot geen schriftelijk bewijs.

Ja, Willem van Saeftinghe, de lekenbroeder van Ter Doest was volgens een stadsrekening van Brugge een ex-tempelier die in 1300 nog als tempelier geld ronselde en hij staat toch maar mooi op onze Markt te kijken naar de kunstbeelden en toeristen die op zonnige dagen in ons dorp flaneren.

Maar altijd weer heb je van die dagen dat je eventjes begint te twijfelen.

En dan wordt ervoor gezorgd dat je twijfel weer verdwijnt.

Toen ik deze week naar Brugge moest om boeken binnen te brengen en besloot om via Damme terug te rijden, maar het was warm zeer warm en ik had blijkbaar toch geen flesje water meegenomen. Dus besloot ik in Damme te stoppen om een flesje water te kopen.

En wat doet een schrijver in een boekendorp? Boekwinkels bekijken natuurlijk, want mijn parkingticket liep nog een kwartiertje. Ik liep lukraak naar een boekhandel en stapte binnen. Ik was op zoek naar een boek over de geschiedenis van de tijd om me in te lezen nu we toch in een dorp wonen met een uniek middeleeuws uurwerk (je leest er hier meer over).

Ik vond al redelijk snel een goed boek hierover. Maar op weg naar de boekenverkoper, hield er iets me tegen om al af te rekenen. Ik werd aangetrokken door de achterkant van de winkel waar de boekenrekken vol opeengestapelde boeken me iets wilden vertellen. Wat?

Wat deed ik hier? Waarom was ik nog niet aan het afrekenen? 

Ik keek naar de kartonnen etiketten op de boekenrekken. Middeleeuwse geschiedenis. Om één of andere reden was ik bij dit boekenrek beland. Ik had nochtans al veel boeken over de middeleeuwen, waarom stond ik hier. Ik wou bijna weggaan toen mijn oog op een dik boek viel met een onopvallende witte kaft: De tempeliers in Vlaanderen van professor Lieven Cumps. Dat boek kende ik niet. Nochtans volg ik bijna alles wat rond de tempeliers is verschenen, zeker als het gaat over de tempeliers in onze streek. 

Ik nam het boek uit het boekenrek en zocht naar een inhoudstafel. Maar ik vond die niet onmiddellijk terug. Ik moest beslissen of ik het boek zou meenemen want mijn parkeertijd was bijna op. Mijn buikgevoel zei me dat ik dit boek moest hebben. Ik keek op de eerste pagina en zag staan ‘zeldzaam boek’. Daarom dat ik dit boek niet kende. Of er iets van Lissewege zou in staan, wist ik niet, maar hoe toevallig kon het zijn dat ik begon te twijfelen aan de tempeliers in Lissewege en ik de dag nadien praktisch louter door toeval een zeldzaam boek over de tempeliers in mijn handen heb. Onwetend of ik iets bij zou leren over Lissewege, nam ik het boek mee. De boekenverkoper zei me nog dat ik veel geluk had, want dat het een boek was dat hij zelf met moeite had gevonden. Dat ik tegelijkertijd ook in gesprek raakte met een andere klant die me nog een tip gaf over iemand in Brugge die ook veel wist over esotorie in de stad, zal ik maar als een bonus beschouwen.

Wat staat er in het boek over Lissewege?

Thuisgekomen kon ik niet wachten om te kijken of er iets van Lissewege in het boek stond. Ik nam het boek uit de auto, ook nog een jas die er nog in lag en wat zag ik? Mijn flesje water had ik blijkbaar toch meegenomen maar het was onder de jas beland… Ik had dus helemaal niet moeten stoppen in Damme.

Het boek is een heel naslagwerk van allerlei plaatsen in Vlaanderen waar er legendes, verhalen of geschriften bestaan waarin de tempeliers worden vernoemd. Want het is zoals altijd: de overwinnaar (in dit geval de Franse koning Filips de Schone die de tempeliersorde ophief met toestemming van paus Clemens V) schrijft de geschiedenis, dus de verliezer “verdwijnt” nadien, maar die leeft wel vaak voort in lokale legendes, verhalen en sporadische geschriften. 

Nu vond ik de inhoudstafel wel direct terug in het boek en Lissewege werd inderdaad verschillende keren vernoemd. Er staan verhalen in over de onderaardse gangen in het dorp die zouden bestaan hebben (ze gaan wel in allerlei richtingen), een verborgen schat, ook Ter Doest een rol zou gespeeld hebben bij de tempeliers (vandaar Willem Van Saeftinghe als ex-tempelier op Ter Doest) en nog eens de vermelding van het feit dat de tempeliers tienden hadden in Lissewege (dit zijn de belastingen, lees er hier meer over): 

“De voorn. Orde heeft inde prochie Lisseweghe ene Thiende, ghenaemt de vijfve-zesse, dats te wetene den vijfsten en de zesten schoof van de Thiende (van) geheel de Prochie”

Waarom de vijfde en zesde tiende? Jezus werd bij zijn kruisiging door Longinus met een speer gestoken tussen de vijfde en zesde rib. Leuk detail: de speer wordt de heilige lans genoemd of ook de ‘spear of destiny’ die in verband wordt gebracht met verhalen over de heilige graal.

Wegens auteursrechten kan ik niet veel meer vertellen over wat er allemaal in het boek staat.

Waarom kregen de tempeliers tienden in Lissewege? 

Een mogelijke uitleg vond ik ook terug in het boek. Een kerk heeft een patroonheilige: dit is de heilige in de hemel die waakt over de kerk, in Lissewege dus Maria. Maar je had blijkbaar ook het patroonschap: dit is de begiftiger of stichter van de kerk die op aarde de kerk beschermt. Deze patroon heeft het recht om zijn zeg te hebben over de benoeming van pastoors en kerkdienaren, maar vooral had de patroon het recht om tienden te heffen op de gronden van de parochie, maar hij was ook gehouden om tussen te komen in het onderhoud van de kerk en van de pastorie. 

De tienden werden overigens verdeeld waarbij een derde diende voor het onderhoud van de kerk, een derde voor ‘t altaar (dit is het onderhoud van de priesters) en een derde voor de armen. Zo zijn er geschriften waaruit blijkt dat bij de kerken van Slijpe en Leffinge, de tempeliers het patroonsrecht hadden. Zo’n geschrift bestaat niet voor Lissewege, er was dus waarschijnlijk geen patroonsrecht bij de tempeliers in Lissewege, maar de tempeliers hadden dus wel het recht op tienden van de parochie, wat toch wel opvallend is. 

De kerk van Lissewege viel onder het patroonsrecht van de abdij van Sint-Bertinus te Sint-Omaars (het huidige Sint-Omer in Frankrijk, toen behorend tot Vlaanderen), maar laat dit nu ook interessant zijn. Deze abdij bestond al sinds de 7e eeuw (Sint-Omaars was overigens een oude Merovingische nederzetting) en was één van de meest invloedrijke kloosters in Noordwest-Europa was. In 1119 bezit deze abdij al het tienderecht in Lissewege.  Graaf van Vlaanderen Willem Clito werd in 1128 in de abdij begraven, net als enkele andere graven van Vlaanderen. De grote bloei van de abdij was midden in de dertiende eeuw, dus de periode dat de kerk in Lissewege gebouwd werd. Een grote eer voor zo’n klein dorp dat zo’n befaamde abdij de kerk liet bouwen, want bijna alle andere patroonsrechten van de abdij bevinden zich aan de Westkust (Steenkerke, Nieuwpoort, Veurne,...).

Maar laten we nog eens terugkeren naar de tempeliers. Misschien is er nog een verband te vinden tussen Sint-Omaars en de tempeliers?

Het patroonsrecht van de abdij van Sint-Omaars en de tempeliers

Over de juiste stichtingsdatum van de tempeliers bestaat er af en toe discussie (rond 1099), maar we weten wel de namen van de stichters van de Orde van de tempeliers, waaronder Godefroid de Saint-Omer of Gaufredus de Sancto Aldemaro. Dit zou de broer zijn van Hosto van Sint-Omaars, een gekende tempelier. Sint-Omer dus de plaats van de abdij die het patroonsrecht later verwerft over de kerk van Lissewege.

Tijdens het concilie van Troyes dat plaatsvond op 13 januari (jawel, dertien) 1129  (1+1+2+9 = 13) wordt de Orde van de tempeliers officieel erkend. Ook Godfried van Sint-Omer was aanwezig om de officiële erkenning te vragen. De tempeliersorde had verschillende namen: de "Militie van de Arme Ridders van Christus", de "Ridders van de Heilige Stad", de "Ridders van de Tempel van Salomo van Jeruzalem", de "Heilige Jeruzalem-Solitaire Militie van de Tempel van Salomo". Na verloop van tijd werd de meest voorkomende naam "Templarios" of dus tempeliers.

Dit concilie was nog maar juist afgelopen of Willem Clito of Willem van Normandië, de graaf van Vlaanderen (1102-1128) die dus in Sint-Omer begraven ligt, schonk aan de tempeliers alle heffingen die zijn leenmannen hem moesten betalen. Dat kon tellen. Ook opvolger Diederik van den Elzas (1100-1168)  schonk de tempeliers ‘het heffingsrecht van Vlaanderen’. Om maar te schetsen hoe de tempeliers begiftigd werden. Misschien hebben ze ook de tienden in Lissewege verkregen? 

De eerste vermelding van de kerk van Lissewege (een vorige kerk) dateert van 1119, dus voor het concilie van Troyes. In dat jaar bevestigt de bisschop van Doornik dat de abt van St-Bertins het altaar van Lissewege bezit; "concedimus et confirmanus altare de Lisweghe". Hiervoor had de abdij ook een tiendenschuur (een andere dan de schuur van Ter Doest), die zich ten noorden van het dorp bevond om het tiende deel van alle landbouwproducten en veeteelt te ontvangen. Maar dat is voor een later artikel.

Ten tijde van de bouw van de kerk was Johanna van Constantinopel gravin van Vlaanderen (van 1205-1244). Onder haar heerschappij werden veel kloosters en abdijen gesticht. Zij schonk vier schoven van tienden in Lissewege aan de abdij van Sint-Omaars (zie hieronder): wie weet heeft zij een hand gehad in de vervanging van de oude kerk door de huidige nieuwe kerk in Lissewege?

Op het moment dat ik dit artikel wil afsluiten, kom ik nog toevallig terecht op iets wat ik jaren geleden gelezen had, maar dat ergens begraven was geraakt in mijn hoofd. Namelijk op mijn map met documentatie die ik enkele jaren geleden had verzameld over Willem van Saeftinghe, de ex-tempelier. Alsof er iets mij nog eens wil duidelijk maken dat de tempeliers Lissewege niet vreemd waren.

Ja, ja, ik heb de boodschap nu wel begrepen. Er waren ooit tempeliers in Lissewege.