juli 6

Ontbijt in de kerk van Lissewege 2024

Dit weekend is er het kermisweekend in Lissewege met op zondag 7 juli een ontbijt in de kerk, exclusief voor de dorpelingen. De datum is goed gekozen want de dag voordien, op 6 juli is er het feest van de heilige Godelieve van Gistel (1047-1070). Deze heilige staat bekend voor verschillende wonderen. Eentje is toepasselijk en behulpzaam voor het ontbijt dag nadien. Dat is het wonder van de wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging. Naar aanleiding van een bezoek van graaf Eustachius II en gravin Ida van Boulogne bij Godelieve werd er een groot feestmaal voorbereid. Maar Godelieve nam eten weg uit de keuken om aan de armen te geven. Godelieve werd door haar vader berispt omdat ze nu eten te kort zouden komen. Godelieve vloog naar haar kamer waar ze begon te bidden. Daarop konden de dienaren gerechten blijven brengen naar de feesttafel zodat er een overvloed aan eten was, wat de graaf zeker apprecieerde. Na haar dood zorgde Godelieve een tweede keer voor een broodvermenigvuldiging toen er als teken van rouw graan kon uitgedeeld worden aan de armen. Dus zou er op zondag genoeg eten moeten zijn bij het ontbijt in de kerk, tenminste als Godelieve haar werk goed gedaan heeft. Het kan wel zijn omdat ze in Gistel gevierd wordt met een jaarlijkse processie die erkend is als immaterieel erfgoed, dat ze geen tijd heeft om ervoor te zorgen dat er een wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging plaatsvindt voor ons dorpsontbijt. Godelieve is ook een patrones van Vlaanderen. Hieronder zie je een deel van een altaarstuk dat wellicht in opdracht van het Gilde van de Dragers te Brugge is gemaakt voor hun kapel in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, maar nu te bezichtigen is in het Metropolitan of Art Museum in New York. Het tafereel van de broodvermenigvuldiging zie je links. Alhoewel het me eerder lijkt op het uitdelen van paĆ«lla zoals op zaterdagavond in Lissewege zal gebeuren (voor de duidelijkheid: dat kan niet, het zal normaal een bord soep zijn). 

Gistel heeft wel een iets uitgebreidere processie dan de ommegang van Lissewege, maar ook een Onze Lieve Vrouwkerk die eens het bezoeken waard is. Alleen ontbijten ze er daar niet in. Nee, dat doen wij alleen maar in Lissewege omdat dit strookt met de vroegere functie van een kerk.

H. Godelieve mirakels

Leven en mirakels van H. Godelieve - Meester van de Godelievelegende - MET Museum New York 

Ik heb enkele weken geleden ergens gelezen, ik weet niet meer waar, dat iemand vond dat de kerk in Lissewege niet geschikt is om er een dorpsontbijt te houden. Dit zou een soort heiligschennis zijn. Alleen is dat een moderne manier om te kijken naar kerken, want in vroegere tijden werd een kerk anders gebruikt dan nu. In haar boek De geuren van een kathedraal legt schrijfster Wendy Wauters uit hoe het leven was in de Antwerpse kathedraal in de zestiende eeuw. Nu denk je wellicht, Antwerpen is toch iets anders dan Lissewege. Inderdaad hun kathedraal is veel groter, maar het is ook een Onze Lieve Vrouwkathedraal en schetst een beeld van hoe het eraan toe ging. Overigens ligt Antwerpen volgens Wikipedia op 51Ā°13' NB, terwijl Lissewege op 51Ā°18' NB, dus we liggen bijna op dezelfde horizontale lijn. Geen wonder dat Antwerpen nu deel uitmaakt van Port Antwerp-Bruges of de haven van Zeebrugge, of beter gezegd Lissewege Zeehaven (tot 1899 was het grondgebied grotendeels eeuwenlang eigendom van Lissewege). Wendy Wauters heeft zich overigens ook gebaseerd op teksten die over andere kerken gingen, zoals o.a. Sint-Baafs te Gent. In haar boek toont ze het schilderij van Pieter Brueghel met als titel De strijd tussen vasten en vastenavond, waarop je links het wereldlijke leven rond vastenavond vindt en rechts het eerder ingetogener, religieuzer leven vindt rond de vasten. De linkerkant van het werk wordt opgevuld door tal van figuurtjes die zingen, dansen, eten, drinken, vrijen en gokken. Aan de rechterkant worden vroomheid, naastenliefde, en boetedoening in praktijk gebracht.Met links de herberg en rechts de kerk. Maar je ziet ook hoe de kerk in het dorpsleven is ingebed.Uiteindelijk strijden we in onszelf ook altijd tussen Bourgondisch leven en het vasten op de weegschaal.

Strijd tussen vasten en vastenavond

Onderstaand voorontwerp voor een prent 'het geloof' uit de reeks De Zeven deugden van Pieter Brueghel de Oudere (Rijksmuseum Amsterdam) toont al een beeld hoe het er binnen in een kerk aan toe ging. Let op de haan, verschillende kerkdiensten door elkaar, tegelijkertijd bouwwerkzaamheden, de drukte. Een kerk was een plaats van samenkomst.

Geloof Pieter Brueghel

Gelovigen kwamen om vieringen bij te wonen, om te bidden bij heiligen of relieken te aanbidden (er al op gelet dat we nu geen relieken meer zien in onze kerk?) of om te danken voor een genezing of andere gunst. In de kerk ontmoette men elkaar en kon je nieuwtjes horen (of zouden we zeggen roddelen?). Er liepen krijsende kinderen rond, zelfs honden of een afgerichte valk kon je er zien. Zwerfkatten en honden vonden er beschutting. Onderstaand schilderij van Gerard Houckgeest uit 1638-1640 toont hoe mensen in een kerk rondwandelen met hun hond.

Denkbeeldig interieur katholieke kerk

Denkbeeldig interieur van een katholieke kerk - Gerard Houckgeest - private collectie - bron: Pubhist

In Lissewege was er dan ook een hondenslager in dienst. In 1633 kreeg Claeys Willaeys een paar schoenen om een jaar lang alle honden te verjagen uit de kerk. In 1736 was de vergoeding al opgeklommen voor Anthone Testeman tot 12 schelling groten. Tot ongeveer 1795 had je de Vlaamse pond die bestond uit 20 schelling en 240 groten. Alleen is er nu geen probleem met honden in de kerk.

Hond Beeldenroute Lissewege

Een hond begroet je als je de kerk van Lissewege binnenkomt - Beeldenroute 2024, www.beeldenroute.be

Moesten de hondenslagers van vroeger dit weten, ze keren zich om in hun graf. Een kerk was ook bedoeld om de gelovigen een verhaal te vertellen. Zowel over geloof, de Bijbel als geschiedenis. De kunstwerken dienden als lesmateriaal, want bijna niemand kon lezen of schrijven of zich een boek permitteren. Dus de taferelen in de kerk waren een geschiedenisles. Als je in Lissewege in het schip staat (dit is de plaats waar men zal zitten tijdens het ontbijt) moet je eens omhoog kijken: de nissen in de muren boven de bogen die je zit waren ooit beschilderd. Heel de kerk was bepleisterd totdat op 25 juli 1586 de kerk in brand werd gestoken en deels vernield door de protestanten (naar het schijnt kwamen ze uit Ramskapelle). Hoe prachtig moeten die bepleisterde en beschilderde muren geweest zijn. Wie stond er afgebeeld in de nissen? Zowel dorpelingen, reizigers en pelgrims kwamen de pracht bewonderen van de kerk. Iets waarvoor je tijdens het ontbijt ook tijd voor kan hebben.

Interieur van een kerk Hendrik Van Steenwyck De Jongere

Let op de spelende kinderen - Interieur van een kerk Hendrik Van Steenwyck De Jongere -Herzog Anton Ulrich Museum, Braunschweig - Bron: Pubhist 

Als een altaar was toegewijd aan een gilde of ambacht, dan was dat ook een plaats om elkaar te ontmoeten. Er werden ook contracten afgesloten. Zo kwam een pachter de eerste zondag na het afsluiten van zijn pacht naar de kerk om zijn handtekening te zetten onder zijn contract. 

Wil je op ontdekking gaan in de geschiedenis van Lissewege?

Schrijf je vrijblijvend in om verwittigd te worden wanneer een boek over de geschiedenis van Lissewege gepubliceerd wordt (publicatiedatum volgens info van de muzes).

Johan Ballegeer heeft zo in het tijdschrift Rond de Poldertorens in 1964 een artikel gepubliceerd waarin je "handtekeningen" of sibbetekens kan zien. Dit is hoe men een soort handtekening plaatste, maar eigenlijk zijn het meer tekeningen, symbolen die men gebruikte. Sommige symbolen die je op dit blad ziet (zie hieronder) hebben nu een andere betekenis, bijv. het hakenkruis dat je ziet was een symbool voor de zon en de cyclus van het leven.

Sibbetekens kerk Lissewege

Bron: Ballegeer, J., "Handtekeningen en sibbetekens te Lissewege in de 1ste helft van de XVIIe eeuw", Rond de Poldertorens, 1964, 32-41.

Er was dan ook niet echt veel stilte in de kerk. De misvieringen overlapten elkaar vaak, waardoor preken, gezang, belgerinkel en discussiƫrende kerkgangers een kakafonie vormden. De kapel van Maria had een eigen beheer, de Onze Lieve Vrauwe Capelle ende Onse Lieve Vrauwe Lof ontving gelden apart van de kerk zelf. Er waren op het hoogtepunt zelfs drie priesters en een kapelaan nodig om alle misvieringen te kunnen bolwerken. Lissewege was een bedevaartsdorp, waardoor er vele pelgrims vieringen volgden, zoals er nu in de zomer veel toeristen in het dorp ronddwalen. Soms kwam er dan nog werkzaamheden bij, bijvoorbeeld de bouw van het orgel, de preekstoel of andere werkzaamheden terwijl de vieringen door gingen. Bij de ommegang was er een mensenmassa, want men kwam van heinde en verre om met het Mariabeeld rond de kerk een processie af te leggen. De ommegang richting Ter Doest is maar in de twintigste eeuw ontstaan. Het Mariabeeld van Lissewege kreeg ook op andere dagen aandacht want het stond gekend als een mirakelbeeld. De vele ex-voto's die nu nog aan het beeld liggen, zijn er stille getuigen van dat er mensen zijn geweest die Maria wilden bedanken voor iets dat ze verkregen hadden.

Maar soms had je priesters die wel politiek gerichte smeekbeden richtten tot het Mariabeeld, getuigenis van onderpastoor Francicus Caullet (1875-1889): "Lisseweghe was vermaard door grote bedevaarten aldaar ingericht ter eer van het miraculeus beeld van Maria, bij hetwelk ik gedurende vijftien jaren heb moeten bidden om te bekomen dat Lisseweghe verlost werd van de liberalen die als gemeenteraadsleden opvolgen sedert de revolutie van 1790 tot in 1889 de heeren pastoors schandelijk, onbeschaamd en schijnheilig bedrogen en de godsdienst vervolgden gelijk men verder zal lezen." De strijd tussen katholieken en liberalen is een ander verhaal om eens te vertellen, misschien rond de gemeenteraadsverkiezingen om al in de stemming te komen. Overigens was onderpastoor Caullet niet zo goed in getallen, want over de middeleeuwen schreef hij ook: "In de middeleeuwen bloeide te Lisseweghe de handel der lakenweverie. Er waren daar twintigduizend lakenwevers, voeg daarbij de welhebbende, de ouderlingen en de kinders. Welke bevolking!

Zo'n grote bevolking valt sterk te betwijfelen, maar het is wel zo dat het in het dorp in de bloeiperiode van de bedevaarten over de koppen zal kunnen gelopen worden. Dorpelingen, marktkramers en handelaars, rondtrekkende muzikanten en verhalenvertellers, pelgrims, reizigers op doortocht en ook ... soldaten. In rekeningen uit de zestiende-zeventiende eeuw (de tachtigjarige oorlog van 1566-1648) valt te leren dat dorpelingen betaald werden om niet enkel werk te verrichten voor de Spaanse soldaten, maar ook voor de inkwartiering van soldaten (en paarden) in hun woning of het leveren van voedingsmiddelen. De kans is groot dat ook zij naar de kerk gingen om een schietgebedje te doen voor een goede afloop van de gevechten.

Vaak waren er geen stoelen in kerken. Hoe het in Lissewege was in de middeleeuwen weten we niet, maar de kans is groot dat het gelijkaardig was als ergens anders. De geur in een kerkgebouw was echter niet zo aangenaam. Veel mensen opeengepakt kan al eens geur veroorzaken. Bedelaars of hulpbehoevenden met etterende, stinkende wonden droegen ook niet bij tot een aangename reuk. Omdat mensen ook vaak verzorgd werden in de kerk, kon je ook de kruiden ruiken van balsems, zalfjes of oliƫn die genezing moesten brengen, naast een schietgebedje gericht aan Maria of een andere heilige. Tel daar dan nog eens de graven in de vloer bij waarin lijken liggen te rotten (de grafstenen staan nu buiten of zijn ingemetseld in de kerktoren, maar die waren allemaal verwerkt in de vloer)... Het kerkhof of de kerkmuren werden soms als publiek toilet gebruikt of in de omgeving had je activiteiten zoals slachten van dieren, leerlooien of andere handel, dus ook deze walmen konden op een warme dag voor de nodige neusverwennerij zorgen. Gelukkig had je wierook om de geuren in de kerk te maskeren.

Interieur in de kerk - Daniel Deblieck

Let op de spelende kinderen - Interieur in een kerk bij kaarslicht - DaniĆ«l de Blieck (1656) - Statens Museum for Kunst, Kopenhagen 

Zoals de grafsteen van Josynken De Clerck die je achteraan in de kerk van Lissewege kan zien, het mooi verwoordt: Menschelike vorme / spyse voor de worme / van ghelike weirde / wilt mynd gedyncke / die ligge en styncke / in ā€˜t slyck der eirde / In vrede moet zy rusten amen (menselijke vormen, spijs voor de wormen, van gelijke waarde, wil mij gedenken die ligt te stinken in het slijk van de aarde. In vrede moge zij rusten. Amen.) 

Gelukkig loopt het dit weekend zo'n vaart niet en zijn de geuren van vroeger al lang verdreven. Het is echter niet voor het eerst dat er brood wordt uitgedeeld in de kerk van Lissewege. Op witte donderdag in 1673 zijn er uitgaven terug te vinden voor het uitdelen van krakelingen. Dit zijn ronde, hardgebakken koeken die ter gelegenheid van de uitbeelding van Het Laatste Avondmaal na de voetwassing werden uitgereikt aan de deelnemers. Dankzij God moet je dit weekend niet ook je voeten laten wassen om een croissant te kunnen krijgen. De tijden zijn veranderd.

Maar er werd ook echt brood uitgedeeld in de kerk voor de armen. De "armendisch" was de voorloper van het OCMW. De eigendommen van de dis werden beheerd door de dismeesters. Deze dismeesters hadden het recht met de schaal in de kerk rond te gaan, ten bate van de armen. De inkomsten van de dis waren hoofdzakelijk landspachten en renten. Ook de aalmoezenbussen in de herbergen en in de kerk zorgden voor inkomsten. Op de vier hoogdagen van het jaar: Kerstdag, Pasen, Pinksteren en Allerheiligen werd er brood uitgedeeld. Misschien zelfs iets meer want in de armenrekening van 1678 komt er ook de levering van vette schapen voor, net als in de rekeningen van 1679 en 1680. Om hun eigen zielenheil veilig te stellen werd er door de meer begoede burgers dan ook geschonken aan de armendis, zo droeg men vaak op dat er jaarlijks een mis moest gezongen worden voor zijn zielenheil met tegelijkertijd een brooduitdeling aan de armen. In 1723 waren dit bijvoorbeeld:

  • jaargetijde met brooduitdeling voor Jan Valenbost op de 1e woensdag van de vasten
  • jaargetijde met brooduitdeling voor Jooris Devos op de 2e juni
  • jaargetijde met brooduitdeling voor Jan De Craene (pastoor) op de 2e oktober
  • jaargetijde met brooduitdeling voor Adriaen Van Windekens op de 24e juni (feestdag Johannes de Doper)

Vaak waren er schenkingen gedaan met de vermelding dat deze missen met brooduitdelingen "ten eeuwigen dage" zouden moeten gebeuren. Ik vrees echter dat eeuwig enigszins rekbaar is, aangezien er nu geen jaargetijden met brooduitdelingen meer zijn. Als jurist heb ik altijd geleerd dat als er schenkingen gebeuren met een voorwaarde, maar de voorwaarde wordt niet meer nageleefd, dat dan de schenking ongeldig wordt, zelfs met terugwerkende kracht. Maar dat geldt wellicht niet in het kerkelijk recht. Hopelijk komen de oude schenkers nu niet spoken uit ongenoegen.Ook de kerkfabriek deed aan brooduitdelingen tot 1940 nadat inwoners schenkingen hadden gedaan ten voordele van de kerk (fundaties of fondaties). Op alle misvieringen die in de parochie werden gehouden moest ter een 'stuiver ten ponde' worden afgegeven voor de armen. Renten, pachten, rente op laken, ... er waren nog inkomsten die doorstroomden naar de armenkas om bijv. ziektekosten te betalen aan de armen of dus om brood uit te delen. Dus een ontbijt in de kerk is niet iets dat nu pas uitgevonden is. Brood werd er al vroeger uitgedeeld. Om maar te zeggen dat de kerk helemaal anders gebruikt werd als wij nu denken. Wie meer wilt weten over hoe het er aan toe ging in een kerk, raad ik aan om het boek De geuren van een kathedraal van Wendy Wauters te lezen.

Had ik al verteld dat 6 juli gelijk is aan 13 (6+7) en 7 juli aan 14 (7+7) ofwel de huisnummers van de twee cafĆ©s, Sint-Jacobshuis en Onder den Toren die je moet passeren om naar de kerk te rijden?

Nrs 13-14 Markt Lissewege kaart

O ja, moest het nodig zijn: H. Godelieve kan je ook aanroepen bij oogziekten (bijv. van te veel rond te kijken op de rommelmarkt), keelziektes (bijv. van te veel te zingen) of bij huwelijks- en relatieproblemen. Wie meer wilt weten over heiligen en hun betekenis kan het heiligenmuseum bezoeken.

Bronnen:
WAUTERS, W., De geur van de kathedraal, Lannoo, 2023.
BALLEGEER, J., "Handtekeningen en sibbetekens in de eerste helft van de de XVIIe eeuw", Rond de Poldertorens, 1964, 32-41.
BALLEGEER, J., "Een politiek bedrijving Onderpastoor te Lissewege", Rond de Poldertorens, 1978, 155-182.
MOEYAERT, C. en LOWYCK, A., "Sint-Godelieve in de Nederlanden", Vlaanderen kunsttijdschrift, 1984, 148, via https://www.dbnl.org/tekst/_vla016198401_01/_vla016198401_01_0036.php
VANDEPITTE, G., "Uit de kerk- en armenrekeningen van Lissewege 1673-1738", Rond de Poldertorens, 1964, 144-150.
'Godelieve van Gistel', via https://www.paulverheijen.nl/meester-godelieve.php
'Godelieve van Gistel', via https://nl.wikipedia.org/wiki/Godelieve_van_Gistel
'Godelieve van Gistel', https://www.godelievevangistel.be/godelieve/
'Vlaamse pond',  https://nl.wikipedia.org/wiki/Vlaamse_pond

Wil je meer weten over de geschiedenis van Lissewege?

Grasduin in onze kennisbank (in opbouw). Wie een bijdrage wilt leveren kan altijd een mailtje sturen naar cunamo@proton.me

Lees een thriller die zich afspeelt in Lissewege

Zoektocht naar de heilige graal van de tempeliers, verborgen symboliek in de kerk, een seriemoordenaar die moordt volgens de 7 hoofdzonden, wat wil je nog meer? Met spotifylijst.

Overnachten

Als je wilt overnachten in Lissewege, kan je kijken op de pagina Overnachten, maar je kan hieronder ook direct zoeken via Trivago voor de beste deal. Vergeet niets op vakantie met de handige checklists van Checklistworld.be.


Voor als je nog meer informatie wilt:

Het Mariabeeld in Lissewege

Het Mariabeeld in Lissewege
>