Laten we het eens over monniken, de zespuntige ster en bier brouwen hebben. Wie al enkele artikelen gelezen heeft op deze website is misschien wel mijn artikel tegengekomen over de merkwaardige zeshoekige vorm van de kapel van Ter Doest. Daarin sprak ik ook over de zespuntige ster.
In mijn ontdekkingsreis over de raadsels van Lissewege, kwam ik een oude prent tegen over monniken die bier brouwen en hun relatie met de zespuntige ster. Wie een rondleiding op Ter Doest gevolgd heeft, die weet dat de orde van de Cisterciƫnzers (dezelfde orde als Ter Doest) ook de orde is van de Trappisten.
De abdij van La Grande Trappe heeft aan de oorsprong gelegen van de scheiding van de Cisterciƫnzerorde tussen de gewone observantie en de strikte observatie (die waren veel strikter in het volgen van de regel van Benedictus, je leest er meer over op deze Wikipediapagina).
Er was een terugkeer naar de noodzaak van berouw, zelfverloochening, nederigheid en ascese; vandaar de hernieuwde nadruk op stilte, zware handarbeid, vooral in de landbouw, vasten en onthouding. Ter Doest was toen al geen zelfstandige abdij meer want ze hadden geen eigen abt meer (de geschiedenis hiervan lees je in dit artikel over de ondergang van Ter Doest).
De naam "La trappe", waarvan trappisten is afgeleid zou van het Germaanse woord trap komen, dus trede, een verhoging.
De benaming ātrappistā voor een bier geldt alleen als het gebrouwen is binnen de muren van een abdij onder toezicht van de monniken. De benaming verwijst dus enkel naar de herkomst van een bier, nl. bier gebrouwen in of in de nabijheid van een abdij van de CisterciĆ«nzers onder toezicht van de monniken, waarbij de opbrengsten ten gunste van de kloostergemeenschap, ontwikkelingsprojecten en goede doelen.
Je wist wellicht niet dat telkens je een trappist drinkt, je de Cisterciƫnzers, de orde van Ter Doest geweest en goede doelen helpt?
De herkomst van het bier
EƩn van de vroegste recepten die terug te vinden is over bier werd terug gevonden op een neo-Babylonische tablet uit de vijfde of vierde eeuw voor Christus. Het is een recept van de Sumeriƫrs om bier te brouwen. Dit bier werd gretig gedronken door de Egyptenaren (die daarvoor de God Osiris dankten).
Tablet uit Mesopotamiƫ over bier - bron: British Museum via BBC
De Sumeriƫrs dronken het bier overigens met een rietje om onzuiverheden zoals kruiden uit te zuiveren. Zowel hoge als lage rang dronken bier.
Op de site van de godin Tepe (nu Iran) is er bewijs gevonden voor het brouwen van bier, net als in Sumer (dit wordt als Ć©Ć©n van de oudste beschavingen in de wereld beschouwd en situeert zich aan de rivieren Tigris en Eufraat). Het eerste bier zou echter in 7000 voor Christus gebrouwen zijn door de Chinezen en kreeg de naam Kui.
Het beroemde gedicht Inanna en de god van de wijsheid (lees het artikel over de zetel der wijsheid) beschrijft de twee godheden die samen bier drinken en de god van de wijsheid, Enki, die zo dronken wordt dat hij de heilige meh (wetten van de beschaving) weggeeft aan Inanna (dit zou de machtsoverdracht symboliseren van Eridu, de stad van Enki, naar Uruk, de stad van Inanna).
Sommige vrouwen zullen hierin een situatie herkennen die de dag van vandaag soms nog voorkomt, al gaat het dan niet over de machtsoverdracht van een stad. Er is dus niet zoveel veranderd.
De Sumeriƫrs hadden veel verschillende woorden voor bier, van sikaru tot dida tot ebir (wat 'bierpul' betekende). Het woord ebir lijkt toevallig wel een beetje op ons Nederlandse bier qua klank. Ze beschouwden de drank als een geschenk van de goden om het geluk en welzijn van de mens te bevorderen. Daarom dat we vandaag nog altijd "santƩ" zeggen: we danken de heiligen, de 'goden' als we bier drinken.
De oorspronkelijke brouwers waren vrouwen, de priesteressen van Ninkasi (Ninkasi was de Sumerische godin van bier en brouwen), en vrouwen brouwden thuis regelmatig bier als onderdeel van hun maaltijdbereiding. Helaas mannen, de vrouwen waren ooit de bierbrouwers. Maar toen men zag dat het brouwen van bier winstgevend kon zijn, dan namen de mannen het bier brouwen over.
Isis, de Egyptische moedergodin wordt soms ook de Vrouwe van Brood en Bier, Vrouwe van Groene Gewassen, Godin van de Vruchtbaarheid van het Veld en de Vrouwe van Overvloed. Samen met haar echtgenoot Osiris stond zij ervoor in dat er brood en bier was, want Osiris werd geĆÆdentificeerd met de cyclus van het levende en stervende graan. In de oudheid waren bier en brood zeer belangrijk (nu nog maar we staan er minder bij stil). Egyptenaren begroetten elkaar zelfs "brood en bier" als ze iemand veel geluk toewensten. Tijdens speciale rituelen werden er vieringen gehouden waarbij een goddelijk brood werd gemaakt. Maar helaas opnieuw voor de mannen: vrouwelijke godinnen werden vereerd voor het bier.
Ik vraag me af of het gebruik de hostie en wijn tijdens de katholieke eucharistieviering hier niet van afgeleid is, waarbij het bier werd vervangen door wijn. Veel rituelen van over de hele wereld vertonen in de geschiedenissen gelijkenissen.
Dus het spijt mij voor de trotse bierliefhebbers: bier is geen uitvinding van de Belgen, maar individuele bierrecepten wel. Het recept voor bier werd verfijnd door de Egyptenaren en via handel bereikte het de Grieken en Romeinen. Zij beschouwden het bier echter als een barbaarse drank en prefereerden wijn. Wijn was voor de hogere rangen, bier voor de gewone mensen.
De Germanen, die voor de Romeinen dus barbaren waren, perfectioneerden het brouwproces. Je kan misschien bij jezelf eens te rade gaan: heb je liever bier dan neig je meer naar de Germaanse voorouders, heb je liever wijn, dan heb je Romeinse roots en aspiraties. Vandaar dat bier en wijn mengen venijn is: je mengt de 'edele' drank van wijn met de 'barbaarse' drank bier.
In Kasendorf in het noorden van Beieren is de oudste grafvondst gedaan van bierpullen. De Germanen noemden hun bier 'ol'. Daarom spreken we nu soms van ale. Ik vraag me af Kasendorf, kaas en bier, dat zal ook wel toeval zijn zeker dat we nu vaak kaas bij het bier geven. Maar ook bij de Germanen was het de vrouw die het bier brouwde, gebruik makend van vers warm water en gefermenteerde granen.
Bier en de monniken
Zo komt het bier brouwen uiteindelijk bij de monniken terecht. Ze deden het op grotere schaal (de abdijen en kloosters waren ook goedbevolkt). Het is ook niet uitgesloten dat ze bierrecepten ontdekten in de oude geschriften die ze overschreven uit het Hebreeuws, Latijn en Grieks in de scriptoria. Dat monniken het bier brouwen incorporeerden in hun dagelijks leven, hoeft niet te verwonderen. Ze namen de oude rituelen over waarin bier beschouwd werd als een magisch brouwsel van de goden (in dit geval dan God) die de drinker gezondheid, vrede en geluk moest brengen (ten minste als je niet teveel drinkt). Bier werd het water van de bevolking, want door het brouwproces was bier veiliger dan water waar je ziek kon van worden.
Het valt op dat veel oude brouwersemblemen en -symbolen bevatten naast de klassieke gereedschappen zoals moutschep, beslagvork en biertuimelaar ook het hexagram (de zespuntige ster), de zogenaamde bier- of brouwster (ster dus, niet een vrouwelijke brouwster), die in de literatuur vaak wordt aangeduid als oudste gilde embleem van brouwers.
Zie ook mijn artikel over de merkwaardigheden van de kapel van Ter Doest waarin het getal zes een speciale rol speelt. Ook de alchemisten gebruikten de "brouw-ster" als symbool (wie meer hierover wilt weten, lees dit artikel dat ik als auteur Bo Vickery heb geschreven over de alchemie), maar de monniken zullen het wel niet bedoeld hebben als alchemistisch symbool omdat de alchemie veroordeeld werd in 1317 door paus Johannes XXII.
De verklaring is wellicht terug te vinden in het feit dat de hexagram of zespuntige ster vaak als een beschermingssymbool werd beschouwd. Het hexagram was in de middeleeuwen een teken tegen ongeluk, demonen, wapens en vuur. Het afschermen van demonen was heel belangrijk voor brouwers. Er waren vaak ongelukken met brandwonden tot gevolg of zelfs het afbranden van een brouwerij kwam voor. Een hexagram was een teken dat je moest beschermen tegen brand. Daarom misschien dat sommigen kerken ook een hexagram in glasramen verwerkt hebben. D eironie wil wel dat het hexagram dat ook gekend is als de Davidster als herkenningsteken voor de Joden gebruikte. Veel bescherming heeft het symbool tijdens WO II niet geboden...
De Egyptenaren gebruikten het symbool voor het communiceren met de doden en aan deze rituelen ontleende de katholieke kerk later een bescherming tegen demonen. De bouwers van de piramides waren ook de eersten die het hexagram - evenals het vijfpuntige pentagram - gebruikten als een beschermend symbool voor huis en haard.
Je vindt de ster daarna terug in de Islam, het Jodendom, bij de alchemisten en vrijmetselaars. De ster werd zelfs soms op deurposten gebeiteld om een huis te beschermen. Er is een intrigerend verband tussen het hexagram en militaire vesting- en verdedigingstechnieken. Een stadsmuur in de vorm van een ster, is de beste verdediging tegen aanvallers. Misschien daarom dat het hexagram werd gebruikt als beschermingssymbool.
Ik vraag me af of dit ook niet een element is geweest om de kapel van Ter Doest (zie hier de uitleg over de merkwaardigheden van de kapel van Ter Doest) de zeshoekige vorm te geven?
De ster in de stadsverdediging
Het valt op dat er vaak bij stadsverdediging en forten de stervorm werd gebruikt. Een voorbeeld in de buurt is Damme, zoals je kan zien op de Ferrariskaart hieronder. Alleen gaat het wel om een zevenster, maar aangezien Damme de voorhaven is van Brugge waar vaak wordt verwezen naar het getal 7, hoeft dat niet de te verwonderen. Ook andere steden maken gebruik van het getal 7: Rome staat op 7 heuvels en Jeruzalem had 7 poorten, net als Brugge (niet heel de tijd).
De stervorm zien we nu nog altijd in biermerken.
Biermerken die vandaag de bouwster gebruiken
EĆ©n van onze bekendste biermerken, Stella Artois toont de hexagram die de monniken gebruikten.
Het zit ook in de naam: "stella" of ster.
Heineken heeft weer dan een vijfpuntige ster:
De Nederlanders wilden wellicht besparen op een punt in de ster š
Ze hadden waarschijnlijk niet begrepen dat de hexagram ook een weerspiegeling is van de combinatie van man en vrouw. En ze hebben ook een mooie slogan heerlijk, helder, hexagram Heineken laten liggen :-).
De kapel van Ter Doest en de hexagram
De vorm van de kapel van Ter Doest verwijst dus ook met zijn zeshoekige vorm naar het hexagram van het brouwen van het bier door monniken, naast alle reden die ik al vermeld had in dit artikel. Twee prentjes om dit te verduidelijken.
Dus als je in Lissewege komt, drink dan een trappist en vergeet dan niet dat je hiermee de Cisterciƫnzerorde steunt, waarvan ooit de abdij van Ter Doest deel van uitmaakte.
