De merkwaardigheden in de kapel van Ter Doest

Omdat ik voor Westtoer en Focus een reclamefilmpje moest opnemen rond de kapel van Ter Doest, moest ik deze natuurlijk eens beter bekijken.

Want hoe meer ik er mijn aandacht aan schonk, hoe meer ik dingen begon te zien. 

We zijn in de pinksterperiode en de opnames zijn op Pinkstermaandag, het feest waarop christenen de Heilige Geest ontvangen, je weet wel, de vurige tongen op de hoofden op de afbeeldingen, dus wie weet was de muze mij wel gunstig gezind om mij inspiratie te geven.

Waarom had de kapel een zeshoekige vorm? Ook het lantaarntorentje boven de kapel had zes vensters? 

Dat had mij al altijd geïntrigeerd, maar ik had het laten rusten totdat nu de vraag van Focus kwam om een filmpje op te nemen.

Omdat ik ondertussen al wist dat onze voorouders bij religieuze gebouwen vaak heilige geometrie toepasten, zoals bijv. in de kerk van Lissewege en zelfs de schuur van Ter Doest, besloot ik om ter plaatse te gaan met een vouwmeter.

De afstanden van de muren van de kapel wou ik weten. Als de kerk van Lissewege verwijst naar de cijferreeks van Fibonacci en vooral het getal dertien, wat een verwijziging is naar Maria, Maria-Magdalena, liefde, God en een getal van de ingewijden is en als de schuur van Ter Doest afmetingen heeft die verwijzen naar Bijbelverzen over graan, oogsten en tienden (wie meer wilt weten, volg een rondleiding met mij als gids), dan zou het me verwonderen dat de kapel van Ter Doest zomaar in de vorm van een zeshoek of hexogram is gebouwd.

Want wat wij als moderne mens uit het oog verliezen is dat positie, oriëntatie, geometrie, symboliek één geheel moest vormen als ‘groot werk’ om de mens te verenigen met God. Onze voorouders waren meer met de natuur, met het goddelijke verbonden dan dat wij zijn.

Ik had toevallig het juiste moment gekozen, want het kapelletje stond open: Wilfried was het kapelletje aan het opkuisen voor de opnames maandag, dus ik kon ook nog eens in de kapel ‘piepen’ om het interieur te bekijken.

Ik nam de maten, bekeek alles eens goed en deed wat ik bij de schuur ook had gedaan: ik legde mijn hand op het gebouw en vroeg om inspiratie. Toen ging ik naar huis om eens te kijken naar de genomen maten en de foto die ik getrokken had van het schilderij in de kapel.

De buitenkant van de kapel

De voorkant van de kapel

Aan de voorkant zie je twee wapenschilden en een mariabeeld boven de kapel.

Bron: Gevelstenen.net

Het ene wapenschild is het wapenschild van abt Martinus Colle met de spreuk “Colle ad Montem”. Dit zou van heuvel naar berg betekenen. De fantast in mij ziet er natuurlijk ook het woord “montrer” tonen in met twee keer een M (eerste letter en laatste letter): een verwijzing naar Maria die getoond wordt of is het Maria-Magdalena? Maar dat bestaat maar in de eigen fantasie van de fictieschrijver. 

Eventjes dacht ik dat er een verborgen code in de spreuk zou zitten. Vroeger werden vaak chronogrammen gebruikt: letters omzetten in Romeinse cijfers, de Cisterciënzers deden dat soms.

Dat heb je als je bezig bent met mysteries en thrillers schrijven: als je de medeklinkers die ook Romeinse getallen zijn, samentelt, kom je op het getal 2700 (C+L+L+D+M+M of 100 + 50 + 50 + 500 + 1000 + 1000). Je kan het zelf ook berekenen via deze website. Het getal 2700 of 27 correspondeert ongeveer met de 27,321 dagen die de maan nodig heeft om rond de aarde te cirkelen ten opzichte van vaste sterren (de Siderische maand). De maan verwijst naar Maria. Dit is tevens de tijd waarin de maan een volledige omloop om haar as volbrengt ten opzichte van de vaste sterren (de sychrone rotatie). Of wordt gewoon het getal 9 (7+2) bedoeld?

Het is misschien vergezocht, maar onze voorouders wisten veel meer dan wij denken over de planeten. Het komt nog voor dat men woorden gebruikt waarvan het de bedoeling is dat ze omgezet worden in Latijnse cijfers, maar hier is het wellicht gewoon toeval. Mijn muze neemt me een beetje in de maling, denk ik dan. Zeker als ik op de terugweg van de kapel na het nemen van foto's Tina Turner uit volle borst "River deep, mountain high" hoor zingen. Ok, dan is de spreuk gewoon wat er staat.

Het getal 27 komt ook voor in de harmonie van het universum volgens Plato, die bestaat uit 1, 2, 3, 4, 8, 9, 27 (1+2+3+4+8+9=27). Het Nieuwe Testament bestaat uit 27 boeken en het getal is gelijk aan 3 tot de derde macht. Maar ik dwaal af.

Want wat wel opvalt, is dat het afgebeelde wapenschild verschilt met het werkelijke wapenschild van Martinus Collé? Je ziet hieronder de beide wapenschilden. 

Het echte wapenschild heeft 7 rode bergen en 3 sterren (10), het wapenschild op de kapel heeft maar 4 rode bergen en 3 sterren of samen 7. De reden is onbekend, maar zo kom je opnieuw tot de 6 van de zeshoekige vorm van de kapel plus 7 is gelijk aan 13, het getal van Maria (lees dit blogartikel). Zeven is ook het getal van de voltooiing, de rustdag na 6 dagen werken.

Het andere wapenschild zou het samengestelde wapenschild van Ter Doest en Ter Duinen zijn. Ik dacht dat het wapenschild van Ter Doest zwart-wit geblokt is, zoals een schaakbord, zo zie je het ook overal zie hieronder.

Wapenschild Ter Doest en Ter Duinen op de schouw van het  Groot-Seminarie te Brugge (met dank aan de archivaris Bisdom Brugge)

Dit wapenschild van Ter Doest met blauw en geel kruis kende ik niet. Het wapenschild op de schouw in het Groot-Seminarie, voormalig refugehuis van Ter Doest is het echt gekende wapenschild. Het staat naast het wapenschild van Ter Duinen. Ik lees nochtans overal dat het ene wapenschild dat van Ter Doest zou zijn, merkwaardig. Als iemand mij kan zeggen wat het blauw schild met geel kruis wilt betekenen, altijd welkom.

Het wapenschild bevat misschien ook de boodschap om twee tegengestelden te verenigen aangezien de kapel ontstaan is uit een ruzie: Martinus Colle (was in het refugehuis van Ter Doest in Brugge onder Spaans gezag) en Arnold Terasse (was in Ter Duinen Koksijde onder Frans gezag). Of een verwijzing naar het verenigen van tegenstellingen, zoals man en vrouw (zie verder)? Het zijn dezelfde kleuren als de Fleur-de-lys van de Franse koningen, dus misschien ligt daar de verklaring?

Onder het wapenschild staat er “Fac Necessitate Virtutem”: Maak van de nood een deugd. Wat als ik dit eens omzet als chronogram? CCIVIUM samen is 1212. Een verwijzing naar het jaartal 1212 (bouw van iets?), of gewoon samentellen is het opnieuw het getal 6 of wordt er 2 keer 12 of 24 (24 uur), wat opnieuw het getal 6 (2+4=6) is bedoeld? De zeshoek van de kapel. Vandaar de vorm.

Het Mariabeeld boven de ingang lijkt een kopie van het Mariabeeld uit de OLV-kerk in Brugge van Michelangelo. 

Dat het Mariabeeld een kopie is van de Onze Lieve Vrouw van Michelangelo in de OLV-kerk in Brugge, mag niet verwonderen: de kerk van Lissewege ligt in een perfect kruis met de kerk van Brugge (wie meer wilt weten, boek een rondleiding). Hetzelfde Mariabeeld is ook terug te vinden in het Groot Seminarie, wat ooit van Ter Doest was.

De Cisterciënzerorde vereerde Maria. Hun spreuk in hun wapenschild was ook: “cistercium, mater nostra”, een verwijzing naar ‘onze moeder’.

Het wapenschild van de Cisterciënzerorde - bron: Wikipedia

De achterkant van de kapel

Aan de achterkant van de kapel heb je een beeldje van Sint-Bernardus van Clairvaux met de vermelding van het jaartal van de bouw van de kapel: 1687. 

Het valt op dat net als aan de voorkant de cijfers uit elkaar staan: 16…..87. Net zoals aan de voorkant. Of als je getallensymboliek toepast: 16 = 1+6 = 7 en 8+7 = 15 = 1+5 = 6, beide samen (7+6) is 13 of het getal dat verwijst naar Maria (dertiende letter alfabet) of Maria-Magdalena (de dertiende apostel), lees er hier meer over.

Update op 10/06/2023: Tijdens de opnames zag ik dat er 7 tralies voor elk raam zijn, dus de zeshoekige vorm plus zeven tralies is opnieuw het cijfer dertien.

Bernardus van Clairvaux was de bekendste en beroemdste abt van de Cisterciënzerorde. Onder zijn leiding kende de orde een enorme groei. Hij schreef een bouwreglement voor de bouw van abdijen en kerken, maar hij schreef ook de Regel van de tempeliers, waarvan een exemplaar, de oudste gekende Latijnse kopie, zich in Brugge bevindt, handschrift Ms 131. 

Het lantaarntorentje op de kapel

Het lantaarntorentje, 6 hoeken en 6 vensters is natuurlijk bedoeld om extra licht te geven in de kapel. Het betekent symbolisch niet enkel het licht dat gebracht wordt in de duisternis, maar staat ook voor de verbinding met de hemel. Het lantaarntorentje is overigens ook blauw geschilderd binnen de kapel. 

Voor de Cisterciënzers was licht belangrijk in hun bouwwerken. Als mysticus streeft Bernardus naar een rechtstreeks aanschouwen van de Goddelijke Waarheid dat God Licht is. Overigens verwijst ook de naam van Bernardus van Clairvaux, onrechtstreeks naar licht: 

‘clair’ betekent helder, klaar en ‘vaux’ naar waardevol. Hij is de overigens ook de stichter van de abdij van Clairvaux. Nardus in Bernardus verwijst ook naar de heilige olie waarmee men gezalfd wordt, zoals o.a. Koning Charles III van het Verenigd Koninkrijk onlangs heeft meegemaakt. 

Nu staat er een kruis op de top van het lantaarntorentje, maar oorspronkelijk was het een verguld, loden Mariabeeld dat in 1818 werd vervangen.

De locatie van de kapel

Of de kapel ligt op de plaats waar oorspronkelijk een oude Thosankapel was in 1106, is onzeker. Thosan is de oude naam voor Ter Doest en er was enkel een kapel voor de abdij gebouwd werd.

De kapel ligt op een plaats waar vroeger een lindeboom stond waar er een klein Mariakapelletje aan hing (zie ook dit blogbericht over de legende van Jacob Reyvaert). Er was dus al enige verering voor Maria op deze plaats. 

De bisschop van Brugge, Humbertus a Praecipiano gaf toestemming voor de bouw van de kapel en er werd in 1686 gevraagd aan het bestuur van de watering Reygaertsvliet om een stuk van de openbare weg af te staan voor de bouw van de kapel. Op 21 april 1687 kwam Nicolaes Willaert, prior op Ter Doest, na de mis in processie naar de lindeboom om hem om te hakken nadat het Mariabeeldje er was vanaf genomen. Waar dit naartoe is, is niet geweten. Ook Martinus Collé kwam af met enkele monniken uit Ter Duinen. Bij zijn aankomst werd de eerste steen van de kapel gewijd en legden de monniken één voor één om een steen bij de kapel. De dag erna kwamen ook de monniken uit Ter Duinen een steen leggen. De kapel werd ingewijd op 22 juni 1687. 

Er gebeuren veel inwijdingen in Lissewege rond de 21 juni, de datum van de zomerequinox, zoals dit jaar de opening van de vernieuwde uitkijktoren, kerktoren met een museum over de tijd (le temps, lijkt toevallig fonetisch op templiers, tempeliers). Wat hebben we toch een merkwaardig dorp.

Ik heb ook de indruk dat de kapel met haar ingang naar het oosten gericht staat, want ze staat niet volledig recht op de splitsing. Bij kerken is de ingang meestal naar het westen gericht. Maar soms mag je de dingen eens omdraaien: tempeliers werden bijvoorbeeld met hun gezicht naar het oosten begraven, voeten naar het westen. Het omgekeerde van de gewone mensen dus. Tempeliers wilden zich kunnen oprichten naar de zon als ze opkomt als teken van verrijzenis. Misschien wil de kapel ook verwijzen naar een nieuw begin (het cijfer 6 verwijst ernaar), een verrijzenis en was dat de bedoeling van de bouwers: dat ooit de abdijen zouden herrijzen?

Wat opvalt is dat de kapel tussen twee grachten ligt die zowel naast haar (laat mij dit verticaal noemen) als langs de Ter Doeststraat verder lopen (horizontaal). Als je kijkt vanaf de achterkant ligt de kapel midden in een Y-vorm, een splitsing van twee wegen (het mannelijke en het vrouwelijke, zie verder). De Y-vorm verwijst ook naar verrijzenis. Zoals je de zonnegroet ‘s morgens brengt in yoga: dan sta je ook in Y-vorm en ben je herrezen uit de nacht.

Het is een combinatie van de 4 elementen die mooi wordt weergegeven door de ligging: je hebt het water, de aarde waarop de kapel staat, het vuur in de kapel door de kaarsen en dan de lucht (het lantaarntorentje). De kapel zelf is het vijfde element, de ether of aether. Dit is het materiaal dat het gebied van het universum buiten de aardse sfeer vult. Het was in de zeventiende eeuw populair om de beweging van licht te beschrijven en te verklaren via ether (bijv. Christiaan Huygens met zijn golftheorie werd beïnvloed door het begrip ether). We zouden dit nu de onzichtbare bewegende deeltjes in de kwantumfysica noemen. Toevallig of niet maar in het jaar van de bouw van de kapel van Ter Doest in 1687 publiceerde Isaac Newton zijn belangrijke boek Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica waarin hij de wetten van beweging en zwaartekracht beschrijft. 

Het zesde element op de locatie is de vorm van de kapel in de vorm van een zeshoek. De kapel is zes en wat erin zit, dat vormt de zeven, de voltooiing. Samen dertien.

De zeshoekige vorm of het hexogram van de kapel

Een hexogram bestaat uit een natuurlijke geometrische figuur die wordt verkregen wanneer men de omtrek van de cirkel deelt door zijn straal. Een hexagram komt nog voor bij de bouw van religieuze gebouwen over heel de wereld, bijv. ook bij islamitische moskees, maar dus ook in christelijke kerken. 

De zes is een speciaal getal want 1 x 2 x 3 of 1 + 2 + 3 = 6. Een verwijzing naar het ontstaan van de aarde volgens de Bijbel in Genesis: de eerste dag werd het licht gemaakt door God, de tweede dag de hemel, de derde dag de aarde en dagen 4, 5 en 6 de levende wezens. De zesde dag was de schepping van de aarde klaar.

De zeshoek in de natuur

De figuur komt ook voor in de natuur. Bijvoorbeeld bij de diffussie van vloeistoffen, krijg je gelijkmatige zeshoekige patronen. Dit is ontdekt door de Franse natuurkundige Bénard en noemt tourbillons cellulaires of Bénard-cellen, wat lijkt op Bernardus, hoe toevallig :-). Ook komt er in de noordelijke zeeën een groene alg, de Pyramimonas virginica  (let op de naam: virginica of maagd) voor die zeshoekige grondpatronen heeft. De Romeinse schrijver Plinius wist dit al.

Een video met uitleg over de Bénardcellen - Bron: Youtube

Het merkwaardige is dat de zesde planeet van ons zonnestelsel als je telt vanaf de zon, Saturnus, een noordpool heeft die men Hexagon noemt wegens zijn zeshoekige vorm (bron: Nasa). Saturnus verwijst naar de god van de landbouw en wat deden de monniken nog in Ter Doest omdat de abdij toen al verwoest was (1571) en in 1624 overgedragen was aan Ter Duinen: landbouw. Ons universum zit merkwaardig in elkaar.

De zeshoekige vorm van de noordpool van Saturnus Hexagon - Bron

De zeshoek en de bij

De vorm van een hexogram verwijst ook naar de vorm van de honingraten in een bijenkorf. Dus een verwijzing naar de bij. 

Update op 10/06/2023: de opnames waren op 29/05/2023 en ik ontdekte dat op 04/06/2023 er een volle maan was die ook wel bloemmaan, grasmaan en.... honingmaan wordt genoemd. Hoe toevallig.

De zeshoekige vorm van een honingbij - bron: Afbeelding van efe_madrid op Freepik

De bij en de monniken

De bij staat symbool voor hard werken, vlijt, orde, dienstbaarheid en organisatie. Een bij leeft ook in gemeenschap, een verwijzing naar het leven als monnik in de Cisterciënzerorde, want de bij gaat over harmonie, gemeenschapsvorming. Is het je al opgevallen dat het Franse woord voor bij 'abeille' fonetisch lijkt op het Franse woord voor abdij, 'abbaye'. De bij verwijst echter ook naar macht en onsterfelijkheid, daarom dat je dit symbool ook vaak terugvindt op kerkhoven.

De bij en Lodewijk XIV

Er is misschien nog een reden waarom er een verwijzing is naar de bij, maar daarvoor moet je ook lezen naar de reden waarom de kapel van Ter Doest er staat (zie dit blogbericht). Lodewijk XIV, de koning van Frankrijk, heeft ervoor gezorgd dat Martin Collé abt werd van de abdij van Ter Duinen (en dus ook van Ter Doest).

Lodewijk XIV bezat een schat met gouden bijen van de Merovingische koning Childerik I (436-481) van het Frankische rijk. Deze schat werd ooit in zijn graf in Doornik gevonden werden.

De gouden bijen die lijken op deze van Childerik I - bron: Wikipedia

Oorspronkelijk waren het 300 gouden bijen, maar toen Lodewijk XIV deze schat kreeg aangeboden, maar de belangrijkste stukken waren door de gouverneur der Nederlanden al naar de Oostenrijkse keizer gestuurd, zodat Lodewijk er geen 300 kreeg. Deze schat is echter in 1831 gestolen zijn en in de Seine zijn gegooid. (Mij maak je overigens niet wijs dat er daar niet al achter zou gezocht zijn en dat die schat niet ergens is, zeker niet gelet op zijn oorspronkelijke herkomst van de Merovingers).

Update 10/06/2023: Er is nog een verband: de Franse koningen tooiden zichzelf met de fleur-de-lys. De bij verwijst op zijn beurt opnieuw naar de fleur-de-lys.

Bron afbeelding

De bij en Bernardus van Clairvaux

Een derde reden waarom de bij erop staat is omdat Bernardus van Clairvaux vaak ook de “doctor mellifluus” of honingvloeiende leraar, werd genoemd. Lokaal werd hij soms afgebeeld met een bijenkorf en was hij een lokale patroonheilige van de imkers (ADRIAENSEN, P., Iconografie van de bij in de Lage Landen. Bijenkunst en bijensymboliek in het straatbeeld en toegankelijke gebouwen, Maklu, pag. 70)

De hexogram of zeshoek verwijst met de bij dus zowel naar de monnikengemeenschap, Bernardus van Clairvaux als naar Lodewijk XIV, dankzij wie de kapel van Ter Doest in Lissewege staat.

Maar er is misschien nog een reden waarom de bij hier zo aanwezig is, waarover verder meer. In een tijd waarin de bij met uitsterven bedreigd is door een ziekte, is het misschien nuttig om de bij nog eens in de symboliek onder de aandacht te brengen. 

De geometrie van de zeshoek

Een hexogram bestaat uit twee tegenovergestelde driehoeken. Dit staat symbool voor de vermenging van het vrouwelijke en het mannelijke, het ‘heilige huwelijk’. Het gaat over het bereiken van de balans. De universele geometrische scheppingskracht. De perfecte symmetrie, tussen de twee polariteiten balanceren die we hebben: verstand en emotie. Het mannelijke en het vrouwelijke. Pittig detail: ook in de Tarot staat de 6 voor de kaart van de geliefden. Het kan hier ook gaan om de vermenging tussen de aardse mens en God.

Een zeshoek bestaat uit verschillende vormen:

Afbeelding uit het boek PENNINCK, N. & GOUT, M., Sacrale geometrie, Synthese, 1999

Een zeshoek bestaat dus ook uit de vesica pisces of visblaas. Een symbool dat bestaat uit de intersectie van twee elkaar half overlappende cirkels. Voor wie zich zijn wiskundeles nog herinnert: de doorsnede van twee verzamelingen.

De vis, de ichtus is ook een verwijzing naar Jezus. Dit symbool staat opnieuw voor de tegenstellingen die moeten verenigd worden. Moet ik nog vermelden dat deze figuur ook een dubbelzinnige verwijzing naar de vrouw inhoudt? Zoals je kan zien op de figuur bestaat een zeshoek uit 3 keer 2 tegenovergestelde vesica pisces. Deze figuur kwam vaak in de religieuze kunst voor.

Het is ook de manier waarop gebouwd werd en een zeshoek werd uitgetekend: een cirkel met daarin gelijkbenige driehoeken en cirkels in de vorm van vesica pisces, zoals je kan zien op de tekening hierboven. Vitrivius deed dit al in de Romeinse bouw, net als de Hindoes. De iconische tempelbouwer uit de Bijbel Salomon heeft een Salomons zegel of Davidsster die bestaat uit een zespuntige ster, de basis van de zeshoek of hexogram. Salomon of Solomon of zon (sol) en maan (mon): twee tegengestelden verenigingen om harmonie te bereiken. Davidster verwijst ook naar de duif, dove, de vrede, want waarom dacht je dat het buitenverblijf van de Amerikaanse president om vredesgesprekken te houden Camp David heet?

De balans (rechtvaardigheid) en vrede na de ruzie tussen de twee abten, dat was nodig voor Martinus Collé en de abdijen van Ter Doest en Ter Duinen.

De ronde kerk van de tempeliers in Londen uit de twaalfde eeuw heeft bijvoorbeeld ook een zeshoekige plafond in de dome, zoals je kan zien in dit artikel.

Bij de vrijmetselaars staat de graad van de Holy Arch gekend als het hexagram, bestaande uit twee gelijkbenige driehoeken als teken van tegenstelling die moeten versmelten, maar dit ter zijde.

In de numerologie wordt de zes vaak als een vrouwelijk nummer beschouwd, verbonden met de ster Maagd (Maria) en de planeet Venus (liefde). In de astrologie zegt men dat de zes Venus probeert om tegengestelde krachten (vaak voorgesteld door tweelingen) te herenigen in harmonie, wat wel toepasselijk is als je de voorgeschiedenis van de bouw van de kapel van Ter Doest kent. 

Had ik al vermeld dat in de gewone gematria (dit is letters omzetten in cijers) Maria gelijk is aan 42 of het getal 6 ( M=13 + A=1 + R=18 + I=9 + A=1, dit is samengeteld 42)?

O ja, de kapel ligt op het adres Ter Doeststraat nummer, jawel: 6.

Niets is toeval.

De afmetingen van de kapel

Oorspronkelijke bouwplannen van de kapel zijn er niet, zoals er ook geen bestaan van kerken. Ik moest zelf op onderzoek als ik meer wou weten over de boodschap die mogelijk kon verstopt zitten in de afmetingen. Met mijn simpele vouwmeter mat ik dat zijden van de kapel aan de buitenkant en de afmetingen varieerden tussen 2,52 en 2,54 meter aan de zijkanten. Helaas ben ik nogal klein gebouwd (in de lengte toch), dus ik kon de hoogte niet meten. Als dat zou gebeuren, zijn er misschien nog dingen te ontdekken.

De meters moeten omgerekend worden naar Brugse roedes want het metriek stelsel is maar ingevoerd tijdens de Franse Revolutie.  Dit wil zeggen delen door 3,84 meter. Ik neem een gemiddelde van 2,53 meter en dan kom ik op 0,658 of afgerond 0,66 Brugse roedes. Opnieuw de 6 of samengeteld 12 (12 apostelen, 12 dierenriemtekens), maakt 3 van de Heilige Drievuldigheid. 

De straal met de lengte van een zijkant in de cirkel binnen in de zeshoek is 2,2 meter of in Brugse roedes 0,57, samengeteld opnieuw 12 (5+7).

De oppervlakte zou dan 16.63 m2 of 4,33 Brugse Roedes, dit is 10 (4+3+3) zijn.

In de tien geboden krjigt de mens de opdracht om zes dagen te werken. Lucas 13:14 (13 + 14 = 27, zie hierboven over het getal 2700) zegt immers: “Maar de overste der synagoge, het kwalijk nemende, dat Jezus op de sabbat genas, antwoordde en zeide tot de schare: Zes dagen zijn er, waarop gewerkt moet worden, komt dàn om u te laten genezen en niet op de sabbatdag.” Het is mischien ook een verwijzing naar het getal 10 volgens het wapenschild van Colle (zie hierboven).

De omtrek zou dan 15,18 meter of 3,95 Brugse roedes of 17 (3+9+5) = 8 moeten zijn. Acht is het getal van de eeuwigheid, de cyclus van het leven. 

Ten minste voorzover ik goed gerekend heb.

Het merkwaardige is dat de voorkant en de achterkant maar 2,40 meter zou meten: zo gelijkzijdig is de zeshoek dus niet. Omgerekend naar Brugse roedes is dit 0,625 of afgerond 0.63. Ik ben er nog niet uit wat dit eventueel kan betekenen. Als het iets betekent en het mag openbaar gemaakt worden, dan zal ik het nog wel ontdekken.

Om de kapel binnen te gaan moet je drie trappen op. Drie treden kan verwijzen naar de Heilige Drievuldigheid, maar er zijn ook veel organisaties waar je drie stadia moet doorlopen om de hoogste wijsheid te bereiken. Een bisschopstroon of cathedra heeft bijvoorbeeld ook drie treden, terwijl die van een abt er maar twee heeft om duidelijk te stellen wie hoger in rang is en meer kennis heeft. 

Het schilderij en het mariabeeld in de kapel

Het schilderij

Voor wie het schilderij in de kapel nog nooit gezien heeft, hier een foto:

Het schilderij stelt Maria met kindje Jezus die Bernardus van Clairvaux voedt met melk (via Jezus die een pijl afschiet die verandert in een straal melk): de lactatio van Sint-Bernardus. Waarschijnlijk is het geïnspireerd om een schilderij van A. Claeissins uit Brugge. 

Dit gaat over één van de legendes die rond de figuur van Bernardus (1090-1153) nog tijdens zijn leven en in de loop van de late middeleeuwen circuleren. Hier wordt de lactatio voorgesteld: Maria zou aan Bernardus, benedictijnermonnik, stichter en abt van de abdij van Clervaux, verschenen zijn en hem een straaltje moedermelk op de lippen hebben gespoten. De scène symboliseert de intieme relatie tussen Maria en de heilige. 

Het gebruik van melk in plaats van wijn was logisch omdat men vroeger meende dat melk een soort wit bloed was. Een idee dat ouder is dan het christendom, maar overgenomen is door de vroege christenen. Theoloog Clemens van Alexandrië gaf verschillende argumenten in zijn geschrift Paedagogus om melk te gebruiken bij christelijke rituelen. Hij vond dat moedermelk bloed was dat gezoet was en gezuiverd. Daarvoor verwees hij naar 1 Korinthiërs 3:2 (samen 1+2+3=6): “Het bloed van het Woord is ook weergegeven als melk.” (KURLANSKY, M., Melk, Spectrum, 2019, pag. 53)

Maria heeft 12 sterren rond haar hoofd. De zes is er opnieuw (12 = 2 x 6). Ze zal wel niet verwijzen naar de 12 sterren van de Europese vlag, maar eerder naar de 12 tekens van de zodiac of dierenriem. Ik zeg dat het gaat om een Maria, maar haar kleed is niet wit, maar roze, waardoor je kan vermoeden dat het ook een verwijzing is naar Maria-Magdalena. Ofwel heeft de kunstenaar de innerlijke vereniging tussen de man (koning, rode kleur) en de vrouw (koningin, witte kleur), samen roze, willen voorstellen.

In het apocrief evangelie van Thomas (dit is een evangelie dat niet in de Bijbel is opgenomen, maar wel in 1945 in Nag Hammadi gevonden werd), staat in logion  22 (een vers die gaat over Jezus die kleine kinderen tot hem laat komen):

“Als jullie de twee tot één maken, en als jullie de binnenkant maken als de buitenkant en de buitenkant als de binnenkant, en de bovenkant als de onderkant, en wanneer jullie het mannelijke en het vrouwelijke één maken, zodat het mannelijke niet langer mannelijk is en het vrouwelijke niet vrouwelijk. Wanneer jullie ogen maken in de plaats van een oog en een hand in de plaats van een hand, en een voet in de plaats van een voet, en een beeld in de plaats, dan zullen jullie het Koninkrijk binnengaan.”

In logion 106 staat er: “Wanneer jullie de twee één maken, zijn jullie mensenzonen geworden. En als jullie zeggen: ‘Berg verplaats je’, dan zal hij zich verplaatsen.” (Bron: teksten Thomas evangelie)

Daar hebben we de berg opnieuw uit de wapenspreuk van Martinus Colle.

Wat nog opvalt, is dat op haar troon een zon staat. Maria wordt nochtans meestal afgebeeld met een maan. De zon kan verwijzen naar zonnekoning Lodewijk XIV, maar de zon was ook ooit oorspronkelijk een verwijzing naar de vrouw, naar vrouwelijke moedergodinnen in het verleden (bijv. Isis) voordat de mannengoden dominanter werden en de zon als symbool overnamen (Bron: FRANSEN, L., Het evangelie van Isis, Ankh-Hermes, 2007). Misschien zelfs naar Salomon, Solomon (de sol = zon), de tempelbouwer.

Maria zit op een troon met drie treden. Zij zit op de derde trap (zie hierboven de trap met drie treden aan de ingang van de kapel). Ik kan niet ontcijferen welk wapenschild nog op haar troon afgebeeld staat. Het lijkt wel een Sint-Andreaskruis (dit is een kruis in de X-vorm): een kruising van twee lijnen of zijn het twee staven van een abt of bisschop (?), maar het zal wellicht verwijzen naar het wapenschild buiten dat zou verwijzen naar het gezamenlijke wapenschild van Ter Duinen en Ter Doest dat buiten de kapel hangt.

Boven haar zie je een engel die met de ene hand naar boven verwijst en met de andere hand naar beneden: zo boven, zo beneden. Wat beneden is (de mens, aarde) moet in overeenstemming zijn met boven (hemel, lucht, God).

Bij Bernardus zie je op de grond opnieuw in het zwart de twee tegenovergestelde driehoeken, een verwijzing naar man en vrouw, wat terugkeert in de zeshoekige vorm van de kapel. De punt van zijn staf eindigt perfect op de top van de driehoek die naar beneden wijst, dit is de driehoek die verwijst naar de vrouw (een driehoek met de punt naar boven verwijst naar de man).

Op de achtergrond achter Bernardus zie je de kruisiging van Jezus. Jezus staat in Y-vorm afgebeeld op het kruis. De Y-vorm verwijst ook naar het runeteken Algiz dat staat voor de verrijzenis, een nieuwe geboorte. Naast het kruis staat Maria en vermoedelijk Johannes.

Je zit ook een engel die een lint vasthoudt. Het is moeilijk te ontcijferen wat erop staat. Voorlopig kan ik enkel Matri Te Esse (jij bent mijn moeder), het onderste woord kan ik niet lezen.

Het mariabeeld

Eigenlijk is het niet één Mariabeeld, maar er zijn twee Mariabeelden in de kapel.

Het ene beeldje is een houten beeldje in een houten nis dat uit Villers zou komen, waar ook een Cisterciënzerabdij was. Dit is het beeldje dat Onze Lieve Vrouw van Ter Doest genoemd wordt. Er is hier een legende aan verbonden uit de kroniek van de abdij van Villers (ook een Cisterciënzerabdij net als Ter Doest).

Sint-Bernardus zou ter gelegenheid van de stichting van de abdij van Villers zijn staf geplant hebben om een heuvel in de nabijheid van de abdij. Deze staf vatte wortel en er groeide na talloze jaren een eik uit de staf. Deze eik werd de ‘eik van Sint-Bernard’ of ‘quercus Bernardi’ genoemd (er staat nu een Sint-Bernarduskapel in Villers)  en werd vereerd. Er werd een muur rond gebouwd omdat bedevaarders takken en bladeren meenamen uit de eik. Het beeldje in Ter Doest zou gemaakt zijn van een grote tak uit deze eik. Het had toebehoord aan prelaat Buyltinck die het aan Gerard Willaert, één van de monniken van Ter Duinen gegeven had.

Op 13 september 1687 (let op de datum : 13) werd een mis gehouden in de huiskapel van de hoeve op Ter Doest om het beeldje te introduceren, waarna alle monniken en men daarna het naar de kapel bracht in processie onder het zingen van een Sancta Maria  waar de bedevaarders al stonden te wachten. Gelukkig maar want in 1697 werd de eik van Bernardus geveld in Villers en vervangen door een Bernarduskapel. 

Jos Rau schrijft in een artikel in Rond de Poldertorens uit 1970 echter dat de inwijding van het beeldje op 8 september 1687 zou plaatsgevonden hebben (bron): dit is de dag van Onze Lieve Vrouw van Geboorte en dat het beeldje uit de eik zou verdwenen zijn. Welk beeldje staat er dan in de kapel?

Het tweede beeldje is een keramieken Maria-beeld waar Jezus twee vingers omhoog houdt. Hierover vindt ik geen geschiedenis terug. Dit is een pose die vaak voorkomt, kijk maar eens naar het laatste schilderij van de kruisweg, het veertiende schilderij, in de OLV-kerk van ons dorp, waar ook een persoon twee vingers tegen zijn kaak houdt. De twee vingers wijzen opnieuw naar, jawel het verenigen van twee tegenstellingen: man-vrouw, warm-koud, enz…

In 1930 werd bij een poging tot heropflakkering van de bedevaart naar de kapel van Ter Doest een gebed gemaakt om te lezen bij het altaar van Onze Lieve Vrouw van Ter Doest:

“O Maria, Middelares aller genaden, hulp en bijstand der christenen, die sedert lange eeuwen deze plaats hebt verkozen om uw noodlijdende kinderen bij te staan, bekom ons door uw roemrijke voorspraak de gezondheid naar ziel en lichaam, opdat wij van de tegenwoordige droefheid verlost mogen worden en van de eeuwige vreugde genieten. Door Jezus Christus en Onze Heer. Amen”  - Vidi de Mandato Brugis, 27 januari 1930, H. Mahieu, can. sec. (bron: DENDOOVEN, L., De ommegang van Lissewege, 1958, pag. 22)

De stenen in de kapel

Er zijn ook twee herdenkingsstenen te bewonderen in de kapel. Aan de zijkant een steen uit die verwijst naar de fundaties voor de kapel in het Latijn uit 1960. In het midden op de grond een herdenkingsplaat uit 1818 ter gelegenheid van de herstelling van de kapel door de laatste monniken van Ter Duinen.

De kapel moest immers hersteld worden omdat er beschadigingen waren aangebracht na de Franse Revolutie. Er moest gewerkt worden aan het dak, de glasramen, het ijzerwerk en houtwerk. De vloer werd vervangen. De steenkapper Franse Lefebure moest ook zijn werk doen. In 1821 “repareert” schilder Rooman het schilderij en verguldt hij het altaar. Ik vraag me af of hierbij het schilderij niet overschilderd werd: een afbeelding van de lactatio van Maria betekent meestal in de kunst dat er een blote borst te zien is met moedermelk, hier is er een Jezus als Cupidofiguur geschilderd die ‘melk’ afvuurt richting Sint-Bernardus, wat een merkwaardige voorstelling is. Je leest meer over de herstelling en de kosten in LOWYCK, A., “De laatste Duinheren en het kapelletje van O.L.Vr. van ter Doest in Lissewege”, Rond de Poldertorens, 1987, 275-279.

De legende van de tempeliers 

De tempeliers waren monniken-ridders. Maar er bestaan talloze legendes dat ze het niet altijd zo nauw namen met de regel van kuisheid. Ze zouden met name zich de eerste nacht na het huwelijk toeëigenen. De bruid moest bij de tempeliers gaan slapen en dit mocht aan niemand vertelt worden (zie legende Tempeliers te Koolkerke in BALLEGEER, J., Spokerijen in het Brugse, 1979, pag. 46). Dit zijn legendes die ook in andere streken voorkomen, bijv. in de Westhoek in Loker.

Legendes zijn natuurlijk niet altijd waar, maar soms bevatten ze een kern van waarheid. Of dit nu waar is, weet ik niet, maar dat er af en toe eens een tempelier een scheve schaats zal gereden hebben, is niet uit te sluiten. 

Er is overigens nog een merkwaardig verhaal dat de ronde doet, namelijk over de Cistercienzerorde. Toevallig ontmoette ik iemand die het mij vertelde, dus of het waar is weet ik niet, maar de Cisterciënzers zouden de kinderen van de tempeliers opgevangen en opgevoed hebben. Om hun zuiverheid te bewaren. Het is wel bekend dat de Cisterciënzers en tempeliers een nauwe band hadden, denk maar aan het verhaal van Willem Van Saeftinghe die als ex-tempelier die iets mispeuterd had, moest gaan werken als lekenbroeder bij de Cisterciënzers, de enorme groei van beide organisaties in hetzelfde tijdsvak en Bernardus van Clairvaux die de regels van de tempeliers heeft geschreven.

Bidbankje in de kapel van Ter Doest

Maar misschien is het verhaal niet zo uit de lucht gegrepen?

Iemand die intrad in de orde van de tempeliers kon al getrouwd zijn en kinderen hebben. Getrouwde mannen konden ook tempelier worden, maar mochten geen wit gewaad dragen (wel bruin, grijs of zwart) (bron). Als een tempelier zijn vrouw stierf, wie moest er dan voor de kinderen zorgen als hij op kruistocht trok? Wat met kinderen van een tempelier die eens een scheve schaats reed? Privébezit was wel toegestaan, maar dat zal niet bij iedereen het geval zijn geweest.

Als je nu de symboliek bekijkt met een open blik: de verering van Maria, de moeder Gods, de lactatio met moedermelk naar Sint-Bernardus, de verwijzing naar het ‘heilig huwelijk’ met de tegenstelling tussen man en vrouw, de teksten die verwijzen naar kinderen, dan is er misschien toch enige grond van waarheid in het verhaal.

Je begint dan toch te twijfelen of het toch niet waar is. Want dat is altijd het probleem met symbolen: je kan ze op verschillende manieren interpreteren, waar diverse groeperingen ook ooit (mis)gebruik hebben gemaakt. 

Maar ach, ik ben maar een simpele fictieschrijver en heb misschien iets te veel fantasie, een gewone Brugse zot. 

Het is aan de lezer om te oordelen en zijn eigen mening te vormen.

Een uniek bedevaartslied

Aan de Ommegang van Ter Doest, zal ik een apart blogartikel wijden, maar wist je dat Lissewege een uniek bedevaartslied heeft speciaal voor Onze Lieve Vrouw van Ter Doest gemaakt? Er zijn er zelfs twee, in 1930 werd er ook eentje gecomponeerd door Michiel English, maar ik herhaal het refrein van het liedje dat Zuster Marie-Alphonse uit mijn oude school De Lisblomme, gecomponeerd heeft omdat dit soms nog eens door mijn hoofd durft te dwarrelen als ik aan het schrijven ben over Ter Doest.

Het refrein gaat als volgt:

“Komt zielen met betrouwen

Haar groeten in Ter Doest

Die onder alle vrouwen

Gods Moeder wezen moest.

Bij Haar zijn w’altijd wellekom

In Lissewege’s heiligdom

O Maria, hoor op heden

Ons gebeden

O Maria”

Je leest het, een uitnodiging om het mooie, merkwaardige Lissewege eens te komen bezoeken.

Bronnen:

ADRIAENSEN, P., Iconografie van de bij in de Lage Landen. Bijenkunst en bijensymboliek in het straatbeeld en toegankelijke gebouwen, Maklu, 1998.
BALLEGEER, J., Spokerijen in het Brugse, 1979.
DENDOOVEN, L., De ommegang van Lissewege, 1958.
FRANSEN, L., Het evangelie van Isis, Ankh-Hermes, 2007
JAVANE, F. en BUNKER, D., De goddelijke driehoek, Synthese, 1980.
KURLANSKY, M., Melk, Spectrum, 2019.
LAWLOR, R., Sacred geometry, Thames & Hudson, 2017
LIEBEN, J., Sacred geometry, Innertraditions, 2018
MANN, A., Gewijde bouwkunst, ICOB.
MEISNNER, G., The golden ratio, The Quarto Group, 2018.
PENNINCK, N. & GOUT, M., Sacrale geometrie, Synthese, 1999.VAN SPLUNTER, J., Estorie & architectuur, Elmar.
Lissewege & Ter Doest, Monnikenwerk, Lannoo, 2004
Lissewege in oude prentkaarten