Belastingen in Lissewege: de tienden
Laten we eens over belastingen hebben. Nu ik een postgraduaat fiscaal recht studeer, ben ik hierdoor geïnspireerd om te onderzoeken hoe het zat met de tienden in de middeleeuwen in Lissewege. De tienden waren een belasting.
Ook in de reportage van Vlaanderen Vakantieland kwamen tienden ter sprake. Ik ‘floepte’ er tijdens de opnames uit dat de belastingen toen goedkoper waren dan nu. Het stond niet in het uitgebreid scenario dat we gekregen hadden, maar het bleef in de opnames. Ik moest het zelfs ‘spontaan’ bij verschillende takes herhalen.
Bovendien verbergen de afmetingen van de schuur van Ter Doest verwijzingen naar de Bijbel naar tienden. De schuur van Ter Doest is dan ook een tiendenschuur.
Wat zijn tienden?
Tienden zijn belastingen die werden opgelegd door een geestelijke (kloosterorde, bisdom, de Kerk) of burgerlijke overheid (koning, graaf, …) werden opgelegd en overeenstemde met een tiende van een opbrengst van roerende goederen (bijv. oogst, verkoop dieren,...).
Tot de heerschappij van Alva (tot maart 1568) die het belastingstelsel hervormde, had je het belastingstelsel van de beden. Zo werd op de verkoop van onroerende goederen een twintigste penning of 5% geheven, op de geïnde kapitalen een honderdste penning of 1% en op roerende goederen dus een tiende penning of 10%. In 1574 werden de tiende en twintigste penning afgeschaft (Bron: Grote Nederlandse Larousse Encyclopedie).
Fernando Álvarez de Toledo - Bron: Wikipedia
Je moest dus een tiende van je roerend bezit afstaan aan een geestelijke of burgerlijke leider (schuldeiser).
Heel wat goedkopere belastingen dan tegenwoordig, als je het zo bekijkt, maar er was dan ook geen sociale zekerheid of openbaar vervoer en nog veel meer dat we nu wel kennen.
Wat is de herkomst van de tiendebelasting?
Het woord tiende komt van decimus uit het Latijn.
Het was een gangbare praktijk in de oudheid bij Babyloniërs, Perzen, Grieken, Romeinen en de Hebreeuwse samenleving om een tiende af te staan.
Je vindt dan ook in het Oude Testament in de Bijbel verschillende verwijzingen naar de tienden. Een tiende deel van alle vruchten die je verwerft, moet je afstaan aan God als erkenning voor zijn hoogste heerschappij, maar omdat God hier niet is, treden zijn dienaars op als vervanger om deze tienden te innen. Je biedt je tiende dus aan aan God, maar ze worden overgedragen aan zijn dienaren (Leviticus, 27, 30-33; Numeri, 28:21). Zowel de Kerk als koningen en hun ondergeschikten werden beschouwd als plaatsvervangers van God (of aangeduid door God), dus zij waren diegenen die de tienden inden.
De tienden komen in de Bijbel voor een eerste keer voor als Abraham tienden aan de priester Melchizedek geeft uit teken van dankbaarheid (Genesis, 14:18-20, Hebreeën, 7:4).
De ontmoeting tussen Abraham en Melchizedek - Bron: Wikipedia
Ook de Israëlieten zorgden er elk jaar voor dat ze een tiende opzij zetten van wat hun land opbracht (Leviticus 37:30). Ook een tiende van het vee en de kudde moest gegeven worden (Leviticus, 37:32). Je kon dit gemakkelijk doen door gewoon elk tiende dier dat geboren werd weg te geven. Je mocht het niet ruilen voor een tegenwaarde in geld.
De fiscus zou nu nogal een grote dierentuin moeten hebben als dit nu nog van toepassing zou zijn.
Een tweede tiende die je zou moeten geven, kan je dan weer wel met geld betalen en deze diende voor jaarlijkse feesten (Deuteronomium, 14:25-26). De offers tijdens deze jaarlijkse feesten dienden om de armen te helpen (Deuteronomium, 14:28-29).
Het betalen van een tiende was een morele verplichting. Er stond geen echte straf op. Je moest verklaren voor God dat je aan je belastingplicht had voldaan en dan werd je gezegend door God (Deuteronomium, 26:12-15).
Want zei de Bijbel niet van iedere christen die zijn belastingen betaalt: “wat hij in zijn hart besloten heeft en niet met tegenzin of met geweld, want God houdt van een blijmoedige gever.” (2 Korinthiërs, 9:7)?
Moest de fiscus dit principe van morele verplichting nu toepassen, ik ben nieuwsgierig wat er dan zou gebeuren met de opbrengsten van de belastingen.
Hoe waren de tienden in Lissewege verdeeld?
In het tijdschrift Onder de Poldertorens uit 1997 geeft Johan Ballegeer meer uitleg over de tienden in Lissewege op basis van een oude verpachtingsakte uit 1596 (een akte blijkbaar in privébezit). Blijkbaar waren er nog tienden in 1596, alhoewel ze volgens de info die ik gevonden heb in 1574 zouden afgeschaft zijn geweest.
Ik heb in de collectie van Hey Knokke (Sincfala museum) een tiendenakte teruggevonden, maar ik kan niet uitmaken of het over dezelfde gaat (klik op deze link).
Op dat moment vallen we nog altijd onder Filips II van Spanje. Albrecht van Oostenrijk (je weet wel, die samen met Isabella in één adem wordt genoemd) was landvoogd. Beiden hebben ook ooit iets speciaals beslist in verband met Lissewege, maar dat is voor een ander blogartikel. Reden te meer om je in te schrijven op de nieuwsbrief.
De Spaans-Engelse (1585-1604) oorlog woedde. Engeland had Elizabeth I, The virgin Queen als heerseres. De Spaanse Armada, de ‘invencibele armada’, had in 1588 een smadelijke nederlaag geleden tegen de Engelse vloot. Johan Ballegeer beweert dat volgens Spaanse teksten Vlaamse vissers die de Spaanse vloot naar Engeland hier schuldig aan waren (lees: Heistse en Lisseweegse vissers, Lissewege lag aan zee, maar dat is een ander verhaal), maar de reden ligt wellicht in de meer wendbare, kleinere schepen van de Engelse vloot (lees er hier meer over). In 1589 had de Engelse vloot dan weer een nederlaag geleden tegen de Spaanse Armada toen ze de Azoren wilden binnenvallen. Het zou me niet verwonderen dat onze voorouders enige onopvallende sabotagedaad tegen de overheid zouden gepleegd hebben.
In ons dorp waren er op dat moment grote restauratiewerken aan de gang. In 1586 was de kerk in brand gestoken door de beeldenstorm en ze werd volop hersteld. In 1597 werd de kerk opnieuw opnieuw gewijd door bisschop Mathias Lambrecht.
Matthias Lambrecht, bisschop van Brugge - Bron: Wikipedia
Dat was de tijd waarin onze voorouders in Lissewege leefden.
Niettemin: hoe waren de tienden in Lissewege nu verdeeld?
De tienden waren geografisch verdeeld in 10 hoeken (‘houcken) van het grondgebied van Lissewege, dat tot aan zee liep. Vergeet in die tijd Zeebrugge. Zeebrugge is grotendeels Lissewege. Wat de rebel in mij overigens doet bedenken of de opbrengsten van belastingen die de haven Brugge oplevert, eigenlijk niet Lissewege toekomen of ten voordele van Lissewege mogen gebruikt worden?
De 10 hoeken waren:
- eerste houck: Den Doest-Houck
- tweede houck: Den Ghisel-Houck
- derde houck: Den Braem-Beyer-Houck
- vierde houck: Den Grooten-Houck of Den Potente
- vijfde houck: De Groote Meulen-Houck
- zesde houck: Den Polder-Houck
- zevende houck: Den Craey-Houck
- achtste houck: Den Kleenen Meulen-Houck
- negende houck: Den Kerck-Houck
- tiende houck: Den Kerck-Houck
Op het kaartje uit het artikel hieronder zie je waar deze gelegen waren:
Meer details over wie deze houcken toegewezen kreeg en waar ze lagen, lees je in het artikel zelf.
Het verband tussen de tienden en de tempeliers
Wie al eens een rondleiding van mij heeft bijgewoond, weet dat ik verwijs naar de tempeliers en wat je kan terugvinden in de kerk van Lissewege van deze tempeliers (dat gaat verder dan gewoon een verstopt Baphomet hoofdje).
Deze verpachtingsakte uit 1596 geeft echter opnieuw een bewijs dat de tempeliers toch mogelijk in Lissewege rondgedwaald hebben.
Wat me opvalt, is dat de Orde van de Ridders van Malta twee tienden krijgen. De akte vermeldt in de aanhef:
“In het recht van de Thiende van Lisseweghe competeert Sijn Hooghweerdigheyt den Bisschop van Brugghe de negen schoven van elfve / ende d’ander twee schoven aende Rudders van Maltha”
De Ridders van Malta (die nu nog bestaan), zijn de opvolgers van de Ridders van Sint-Jan of Johannieterorde.
Toen de tempeliers door de Franse koning Filips de Schone in 1314 werden opgeheven met de hulp van de Kerk, werden hun rechten en bezittingen overgedragen aan de Orde van Sint-Jan (HOSTE, J, De tempeliers in de lage landen en De tempeliers. De tempelorde tijdens de kruistochten en in de lage landen). De Johannieters of hospitaalridders (nu dus Orde van Malta) is de oudste ridderorde, maar niet de eerste die militair handelde. Zij bouwden een ministaatje uit na de val van Akko in 1291 (een nederlaag van de tempeliers) op Rhodos en daarna op Malta.
De ridders van de Orde van Malta droegen hun Maltezerkruis prominent op hun kleren - bron: Wikipedia
Op Malta kan je overigens een museum over deze orde bezoeken: The grandmaster’s palace in La Valetta. De Orde van Malta zetelt overigens als waarnemer bij de Verenigde Naties, maar momenteel is er een machtsstrijd gaande tussen het Vaticaan en de Orde van Malta. Dit ter zijde.
Meer over de orde van Sint-Jan, lees je op deze website. De Belgische afdeling van de Orde van Malta heeft ook een website.
Deze bepalingen uit de sterkt de overtuiging dat de kans groot is dat de tempeliers in dit dorp ooit twee tienden bezaten.
In een vroeger artikel had Johan Ballegeer overigens gezegd dat hij in het kerkarchief ook een vermelding van de tienden had gevonden die verwezen naar de tempeliers:
“ook de tempeliers hadden tienden te Lissewege: ‘...de voorn. Orde heeft in de prochie van Lisseweghe een Thiende ghenaempt de vijfve-zessev, dats te wetene den vijfsten en zesden schoof van de Thiende (van) gheheel de Prochie Comm. Caestr. f.244).”
Update 21/06/2023: waarom de vijfde en zesde tiende? De speer van Longinus werd bij Jezus tussen de vijfde en zesde rib gestoken. Ik vraag me af of het toeval is dat de tempeliers de vijfde en zesde tiende hadden? Overigens 6 + 5 = 11 en elf is een getal dat vaak gebruikt wordt bij de vrijmetselaars om hun graden uit te leggen (3 x 11 of 33 graden bij de vrijmetselaars).
Ik blijf ervan overtuigd dat er een verband was tussen de tempeliersorde en Lissewege.
Maar misschien ligt dat gewoon aan het feit dat ik in het Lisseweegs Upperhof woon: ooit behorende tot de vijfde tiende: één van de twee tiendes van de tempeliers.
Het zal de grond zijn die mijn overtuiging beïnvloedt 
Bronnen:
HOSTE, J, De tempeliers in de lage landen en De tempeliers. De tempelorde tijdens de kruistochten en in de lage landen
BALLEGEER, J. en DEKEYSER, R., “De tienden te Lissewege”, Rond de poldertorens, 1959,6-7
BALLEGEER, J., “Topopgrafie van Lissewege (vervolg - Deel III), Rond de poldertorens, 1960, 9-13.
BALLEGEER, J., “Verpachting van de tienden van Lissewege”, Rond de poldertorens, 1997, 12-24.
